Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2021 Ağustos ayında yayınladığı verilere göre, Türkiye’de 194.277 baş manda olduğu bildirilmektedir
4. Ancak, Türkiye’de yetiştirilen manda ırkları ve bu ırkların sayısı ve dağılımı ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ayrıca, mandaların genellikle aile tipi işletmelerde ekstansif olarak yetiştirildiği ve genellikle kayıt tutma alışkanlığının olmaması göz önünde bulundurulduğunda, sürü yönetiminde elde edilen verilerin değerlendirilmesi ve ekonomik olarak karlılığın değerlendirilmesinde ciddi problemler ile karşılaşılmaktadır. Mevcut çalışma ile Türkiye koşullarında yetiştirilen İtalyan mandalarında kayıt sistemi ile sürü sağlığı takibi ve verimlerinin değerlendirilmesi bakımından ülkemizde yapılacak yeni çalışmalara kaynak sağlanması hedeflenmektedir.
Mandaların uzun bir reprodüktif ömre sahip olduğu, fertilite oranlarının çeşitli sebeplerden dolayı (puberteye daha geç ulaşmaları, mevsimsel üreme özelliği göstermeleri, östrus belirtilerinin zayıflığı ve iki doğum arasındaki sürenin uzun olması, vs.) ineklere göre daha düşük olduğu bildirilmektedir 11,12. Genel olarak, mandalarda çeşitli çevresel (bakım, besleme, vs.) ve bireysel (canlı ağırlık, kondüsyon skoru, vs.) farklılıklara bağlı olarak ilk östrüsün görülme yaşının değişebileceği ve ilk östrüsün nehir mandalarında 15-18 ay, bataklık mandalarında ise 21-24 aylık yaşta görüldüğü bildirilmektedir 13,14. Mandalarda ergenlikteki bu gecikme ilkine tohumlama, ilkine gebe kalma ve ilkine malaklama yaşını da geciktirmektedir.
Mevcut çalışmada, ilkine gebe kalma yaşı ortalama 26.53 ay olarak bulundu. Naz ve Ahmad 15 Pakistan Nili-Ravi mandalarında ilkine gebe kalma yaşını 38.8 ay, Yasir ve ark. 16 ise 35.2 ay olarak bildirmekte olup, her iki çalışmadan elde edilen sonuçlar mevcut çalışmadan daha yüksektir. Bu çalışmada, ilkine malaklama yaşı 37.64 ay olarak tespit edildi. Bu değer, Seno ve ark. 17 ile Larsson 18’un Murrah mandalarında bildirdikleri 36 aya yakın bulunurken, Fooda ve ark. 19’nın Mısır x İtalyan melezi mandalarında (27 ay) ve Marai ve ark. 20’nın mısır mandalarında (25.1 ay) bildirdiği değerlerden daha yüksek bulundu. Türkiye şartlarında yetiştirilen Anadolu mandalarında ise ilk malaklama yaşı maksimum 43.7 ay, minimum 32.1 ay olarak bildirilmiş olup 21, bizim gözlediğimiz değerden daha yüksektir. Çalışmalar arasındaki bu farklılıkların puberte, ilk tohumlama, ilkine gebe kalma ve ilkine malaklama yaşının ırk, bakım ve besleme şartlarına bağlı olarak değişebildiğini göstermektedir.
Sunulan çalışmada, doğum yeniden gebe kalma süresi ortalama 170.74 gün olarak tespit edildi. Bu değer, Nasr 22’ın mısır mandalarında bildirdiği 82.82 gün ve Mısır x İtalyan melezlerinde bildirdiği 88. 94 günden yüksek bulundu. Bifulco ve ark. 23’nın İtalyan mandalarında bildirdiği değerden (177 gün) ise düşük bulundu. Çalışmada, iki doğum arasındaki süre ortalama 426.56 gün olarak tespit edildi. Bu değer, Seno ve ark. 17’nın Brezilya’da yetiştirilen Murrah mandalarında bildirdiği (453 gün) ve Tekerli ve ark. 24’nın Anadolu mandalarında bildirdiği (441.97) değerlerden düşük bulunurken, Barros ve ark. 25’nın Brezilya’da yetiştirilen Murrah mandalarında bildirdiği değere (422.8 gün) yakın bulundu. Soysal ve ark. 26’nın Anadolu mandalarında (417 gün), Nasr 22’ın Mısır mandalarında (398.75 gün) ve Mısır x İtalyan melezlerinde (399.62) bildirdiği değerlerden ise yüksek bulundu. Yapılan çalışmaların farklı coğrafik bölge ve farklı ırklarda yapılmış olması elde edilen değerlerin farklı olmasının kaynağı olabilir. Ayrıca, ovaryum aktivitesinin yeniden başlamasının, mevsime bağlı olarak uzayıp kısalabileceği, bunun doğum-östrüs ve doğum-gebe kalma aralığı üzerine etkili olabileceği bildirilmekte olup 27, çalışmalar arasındaki farklılıkların temelde bu sebeple ilişkili olabileceği düşünülmektedir.
Gebelik süresi İtalyan mandalarında ortalama 314.31 gün olarak tespit edildi. Perera 28, nehir mandalarında gebelik süresini 300-320 gün, Ahmad ve Noakes 14 ise, 305-320 gün olarak bildirmiştir. Siddiquee ve ark. 29, Bangladeş’in iki farklı bölgesinde ortalama 308 ve 314 gün olarak bildirmiştir. Chaikhun ve ark. 30 gebelik süresini Tayland’da yetiştirilen bataklık mandalarında 321.4 gün, İzgi ve Asker 31 ise, Türkiye’de yetiştirilen Anadolu mandalarında 317 gün (doğal tohumlama) ve 326 gün (suni tohumlama) olarak bildirmiştir. Gebelik süresi üzerinde mevsim, anne yaşı, bakım ve besleme gibi faktörler etkili olabilmekle birlikte çalışmalar arasında benzerlik bulunmaktadır.
Yavru doğum ağırlığı, yavrunun hayatta kalma ve adaptasyon şansını etkileyen önemli bir faktördür ve yavrunun cinsiyeti 32,33, annenin yaşı 34 ve doğum mevsimi 33 gibi faktörlerden etkilenebilir. Sunulan çalışmada, erkek ve dişi malak ortalama canlı doğum ağırlığı sırasıyla 38.25 kg ve 31.52 kg tespit edildi. Anadolu mandalarında erkek ve dişi malak canlı doğum ağırlığını Kul ve ark. 35, sırasıyla 32.2 kg ve 26.0 kg, Kaygısız 36, 32.15 kg ve 31 kg, Naqvi ve Shami 37 ise Pakistan Nili Ravi mandalarında sırasıyla 35.98 kg ve 30.45 kg olarak bildirmektedir. Bu çalışmaların sonuçları, hem dişi hem de erkek yavrularda ortalama canlı doğum ağırlıklarının mevcut çalışmadan daha düşük olduğunu göstermektedir. Literatürler arasındaki farklılıkların başta ırk farklılıkları olmak üzere, gebelik süresince annenin bakım ve besleme farklılıklarından ve çevresel faktörlerden kaynaklanabileceği düşünülmektedir.
Sağılan hayvanlarda reprodüktif parametreler ve performansın değerlendirilmesinde laktasyon verileri de önem taşımaktadır. Çalışmanın yürütüldüğü işletmeden elde edilen kayıtlara göre, laktasyon süresi ortalama 247.66 gün, bir laktasyondaki ortalama süt verimi ise 1587.55 L olarak tespit edildi. Bu değerler, Soysal ve ark. 38’nın İtalyan orjinli mandalarda bildirdikleri laktasyon süresinden (234 gün) yüksek, laktasyon süt veriminden (1607.4 kg) ise, düşük bulunmakla birlikte birbirine yakındır. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde yetiştirilen Anadolu mandalarında yıllık ortalama süt verimi 954.42 kg 39, 1087.49 kg 40 ve 1223.9 kg 26 olarak bildirilmektedir. Rosati ve Van Vleck 41, İtalyan mandalarında bir laktasyondaki ortalama süt verimini 2286.8 kg olarak bildirmektedir. Türkiye’de yetiştirilen Anadolu mandalarında laktasyon süresi de 245.43 gün 40 ve 230.99 gün 26 olarak bildirilmektedir. Bu değerler, İtalyan mandalarında tespit ettiğimiz 247.66 günden daha düşüktür. Çiftlik yönetimi, mevsim ve yaş gibi faktörlerin süt verimini etkileyebildiği ve işletme yönetiminin önemli bir faktör olduğu bilinmekle birlikte, literatürdeki veriler değerlendirildiğinde İtalyan mandalarının süt veriminin Anadolu mandasından daha yüksek olduğu görülmekte ve bu durum Koçak ve ark 40’nın yaptığı çalışmanın sonuçları ile örtüşmektedir.
Bir hayvanın üretken yaşama girmesinin ön koşulu gebeliktir. Bu nedenle gebe kalma oranı, hayvanın üretkenliğinin izlenmesinde kullanılır ve doğrudan çiftliğin toplam karlılığını belirler 42. Otava ve ark. 43, İtalyan mandalarında tohumlama mevsimi ve yaşın gebelik oranlarını etkilediğini ve ilkbaharda tohumlanan mandalarda ve primipar mandalarda gebelik oranının (%94.4) daha yüksek olduğunu bildirmektedir. Budiarto ve ark. 44, Java adasında yetiştirilen bataklık mandalarında gebelik oranını %68.5 olarak bildirirken, Siddiquee ve ark. 29, Bangladeş mandalarında gebelik oranını %40.08 olarak bildirmiştir. Sunulan çalışmada, gebelik oranı ise %85.88 olarak bulunmuştur. Bu oran, Budiarto ve ark. 44 ve Siddiquee ve ark. 29’nın bildirdiklerinden yüksek, Otava ve ark. 43’nın bildirdiği ile uyumludur. Çalışmalar arasındaki farklılıklar tohumlama yöntemlerinin, beslenme programlarının ve sürü yönetiminin farklılıklarından kaynaklanabilir.
Reprodüktif bozukluklar genellikle çok yönlü ve çok faktörlü problemlerdir. Bunlar doğasına ve ciddiyetine bağlı olarak değişen derecelerde yetersiz üreme performansıyla sonuçlanır 45. Sunulan çalışmada, yavru atma oranı %5.19, güç doğum oranı %2.01 ve genital prolapsus oranı ise %1.15 olarak tespit edildi. Rabbani ve ark. 46, Pakistan mandalarında genital prolapsusu %7.73, yavru atmayı %5.99 ve güç doğumu %2.06 oranlarında bildirmektedirler. Khan ve ark. 47, Murrah mandalarında abort oranını %7.1, güç doğum oranını %1.23 ve prolapsus oranını %1.23 olarak bildirmiştir. Prasad ve Prasad 48, Hindistan mandalarında yavru atmaların %4.04, güç doğumların %4.81 ve prolapsusların %3.91 oranında gözlendiğini bildirmişlerdir. İtalyan mandalarında reprodüktif bozukluklar ile ilgili mevcut çalışmanın verileri, diğer ırklarda yapılan çalışmaların verileri ile benzer bulundu. Bu bozuklukların, mandalarda hem süt verimini hem de üreme performansını düşüreceği aşikardır. Bu nedenle sütçü sürülerde bu gibi reprodüktif bozuklukların insidensinin düşük olması istenir. Mevcut çalışma, İtalyan mandalarında reprodüktif bozuklukların insidensinin diğer ırklardan yüksek olmadığını ortaya koymuştur.
Anadolu mandalarında daha önce yapılan çok sayıdaki çalışmanın sonuçları ile karşılaştırıldığında, bu çalışmanın sonuçları Türkiye şartlarında yetiştirilen İtalyan orjinli mandaların reprodüktif parametrelerinin Anadolu mandasından daha iyi olduğunu göstermiştir. Ayrıca, İtalyan mandalarında reprodüktif bozuklukların insidensinin de yüksek olmadığını ortaya koymuştur. Verim özellikleri dikkate alındığında, Türkiye’de İtalyan mandası yetiştiriciliği, yerli ırka göre daha karlı ve ekonomik olabilir. Yapılan bu ön çalışma, İtalyan mandalarında reprodüktif parametreler ve bozuklukların insidensi ile ilgili bilgi sunmakla birlikte, İtalyan mandalarında süt verimi ve reprodüktif performans ile bazı çevresel faktörlerin olası etkileşimlerini araştıran yeni araştırmalara ihtiyaç olduğunu göstermektedir.
)
