Tüm gruplarda potasyum sorbatın toplam aerob mezofilik bakteri, koliform, Lactobacillus spp. ve laktik Streptococcus spp. sayıları üzerine etkisi önemsiz bulundu (P>0,05). Örneklerin hiçbir serisinde küf mikroorganizmalarına rastlanmadı. Her iki muhafaza sıcaklığında da potasyum sorbatın mayalar üzerine etkisi önemli bulundu (P<0,05).

Sonuç olarak, %0,05 oranında potasyum sorbat uygulamasının, kısa ömürlü ayranların mikrobiyolojik kalitesine genelde olumlu etki yaptığı, ürünün raf ömrünün 70. güne kadar uzadığı saptandı. Yine %0,05 oranında potasyum sorbat ilave edilmiş uzun ömürlü ayran örneklerinin, +4°C deki muhafazasının 84. gününde mikrobiyolojik açıdan Türk Standardları Enstitüsü'nün Uzun Ömürlü Ayran Standardında belirtilen mikrobiyolojik kriterlere uyum göstermediği ortaya kondu.

Ayran, büyük işletmelerce hijyenik koşullar altında üretildiği gibi, düşük kapasiteli işletmelerde de yapılmaktadır. İşletmelerde uygun olmayan sütlerin kullanılması, temizlik ve dezenfeksiyonun yetersizliği, saklama ve pazarlama aşamalarında soğuk zincire dikkat edilmemesi gibi faktörler ayranın kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Dolayısıyla, bu gibi ürünlerde oluşabilecek sorunların önüne geçebilmek için yasaların ön gördüğü gıda katkı maddeleri kullanılması zorunlu hale gelmektedir.

Gıda katkı maddesi, gıdanın yapısında doğal olarak bulunmayan üretim, imalat, muhafaza, paketleme gibi işlemler sırasında gıda maddesinin tat, koku, görünüm, yapı ve diğer niteliklerini düzeltmek, arzu edilmeyen değişiklikleri önlemek ve kalitesini uzun süre muhafaza etmek amacıyla kullanılan madde veya maddeler karışımıdır⁴. Gıdalarda katkı maddesi olarak kullanılan sorbik asit ve potasyum sorbat geniş bir antimikrobiyel spektruma sahiptir. Sorbik asit ve tuzları maya ve küflere karşı daha etkin olmakla birlikte, bakterilere karşı da etkili oldukları tespit edilmiştir. Bir çok gıdada sorbatların etkin oldukları konsantrasyon % 0,05-0,3 aralığındadır. Genellikle konsantrasyon % 0,1'den fazla olduğunda istenmeyen tat değişimine neden olabilmektedir. Sorbik asit 1950'li yıllardan beri mikroorganizmaların gıdalarda oluşturduğu problemlerin önüne geçmek için dünyada yaygın bir şekilde kullanılmaktadır^5,6. Gıdalarda bulunan mikroorganizmaların sayıları ve türleri sorbatın mikrobiyel üreme ve bozulmayı önleme kabiliyetini etkilemektedir. Sorbatlar birçok maya ve küf türü ile bazı bakterilere karşı etki gösterirken tüm mikroorganizmalara karşı etkili değillerdir. Bazı mikroorganizmaların yüksek sorbat konsantrasyonunda (% 0,3) dahi gelişebildiği ve bazen bu organizmaların sorbatı metabolize edebildiği tespit edilmiştir. Karışık mikrobiyel floraya sahip gıdalarda, bazı mikroorganizmalar sorbatlar tarafından inhibe edildiğinde, sorbatlar tarafından etkilenmeyen diğer etkenler daha hızlı ve daha yüksek konsantrasyonlarda gelişmelerini sürdürebilmektedir⁷.

Süt ve süt ürünleri, bileşimleri gereği mikroorganizmaların kolaylıkla üreyebildiği ürünlerdir. Bu nedenle bu gibi ürünlerin üretimi sırasında, hijyenik koşullara dikkat edilmediğinde mikroorganizmalar kolaylıkla gelişebilmekte ve dolayısıyla ürünün kalitesinde olumsuz yönde değişikliklere neden olmaktadır. Ayranın raf ömrünü uzatmak amacıyla sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Konu ile ilgili yapılan çalışmalar, daha ziyade piyasadan toplanan ayranların kimyasal ve mikrobiyolojik kalitesini belirlemek ya da ayranlarda bir problem teşkil eden su salmayı önlemek amacıyla yapılmıştır.

Bu çalışma, % 0,05 oranında potasyum sorbat ilavesinin ve potasyum sorbat ilavesi ile birlikte fermentasyon sonrası ısıl işlemin ve farklı muhafaza sıcaklıklarının ayranın mikrobiyolojik kalitesi üzerine etkisini ortaya koymak amacıyla yapıldı.

Deneysel Ayran Örnekleri: Örneklerin yapımında kullanılan çiğ inek sütlerinin yağsız kuru madde miktarı % 7' ye ayarlandıktan sonra işleme alındı. Ayran örnekleri, üretim basamakları Şekil 1-4'de belirtilen yöntemler uygulanmak suretiyle A, B, C ve D olmak üzere 4 farklı grup olarak üretildi. Üretim sonrası her grup, kendi arasında iki eşit kısma ayrılarak 1. kısım 4±1ºC' de, 2. kısım ise 20±1°C' de muhafazaya alındı. Örnekler, muhafazanın 0.,7., 14., 28., 42., 56., 70. ve 84. günlerinde mikrobiyolojik yönden incelendi. Ayran örneklerinin üretimi3 kez tekrar edildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: A Grubu (Kontrol) Ayran Örneklerinin Üretim Şeması Şekil 2. B Grubu Ayran Örneklerinin Üretim Şeması Şekil 3. C Grubu Ayran Örneklerinin Üretim Şeması Şekil 4. D Grubu Ayran Örneklerinin Üretim Şeması

Mikrobiyolojik Analizler
Örneklerin Hazırlanması: Üretimde kullanılan çiğ süt numuneleri ile ayran bardakları çalkalandıktan sonra aseptik şartlar altında açıldı ve steril bir pipet yardımıyla 10 ml alındı. Alınan örnek homojenizatörün (Stomacher 400) özel torbasına konuldu ve üzerine 90 ml ¼ Ringer çözeltisi ilave edilerek homojen hale getirildi. Böylece örneğin 10-1 (1/10)' lik dilüsyonu hazırlandı. Daha sonra aynı çözeltiyi kullanarak örneğin 10-9'a kadar diğer seyreltileri yapıldı. Örneklerin her seyreltisinden 1'er ml kullanılarak iki seri halinde plak dökme metoduyla ekimleri yapıldı ve inkübasyon süresi sonunda 30-300 koloni içeren plaklar değerlendirildi⁸.

Toplam aerob mezofilik bakteri sayımında, Plate Count Agar (PCA) besiyeri (37±1 ºC' de 48-72) kullanıldı⁸. Örneklerdeki maya-küf sayımında, TS ISO 6611'de⁹ bildirilen metot uygulandı. Koliform grubu bakteri sayımı, BAM'ın¹⁰ belirtmiş olduğu metoda göre yapıldı. Lactobacillus spp. sayımında MRS Agar besi yeri (37±1 ºC' de 48-72 saat) kullanıldı⁸. Laktik Streptococcus spp. sayımı M17 Agar (42±1ºC' de 48-72 saat) besiyerinde yapıldı¹¹. Enterococcus spp. sayımında ise Enterococcus Selective Agar (37±1 ºC' de 24 saat) kullanıldı¹².

İstatistiki Analizler: Bu araştırmada elde edilen veriler 4×8×2 (sırasıyla farklı üretim teknikleri×gün×muhafaza şartları) faktöriyel dizaynı kullanılarak değerlendirildi. Sabit etkiler (farklı üretim teknikleri, gün, muhafaza şartları) ve bu etkiler arasındaki üçlü interaksiyonların etkileri varyans analizi (ANOVA) ile ortaya konuldu. Farklı üretim teknikleri, günün ve muhafaza şartlarının kendi içindeki alt gruplarına ait ortalamaları arasındaki karşılaştırmalar General Linear Model (GLM) prosedürüyle Least Significance Difference (LSD) kullanılarak gerçekleştirildi. İstatistiki analizlerde 0,05'lik önem düzeyi (P<0,05) dikkate alındı. Bütün analizler Statictical Analysis System (SAS) programından yararlanılarak gerçekleştirildi¹³.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Üretimde Kullanılan Çiğ İnek Sütlerinin Mikrobiyolojik Analiz Bulguları (n=2)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2a: Örneklerin Muhafazası Sırasında Elde Edilen Mikroorganizma Sayıları (log10kob/ml) (n=2).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2b: Örneklerin Muhafazası Sırasında Elde Edilen Mikroorganizma Sayıları (log10kob/ml) (n=2)

Toplam aerob mezofilik bakteri sayısında Tablo 2a ve Tablo 2b' de görülen değişiklikler tespit edildi. Benzer şekilde, Gülümser¹⁴ de, 14 gün süreyle muhafaza ettiği ayran örneklerinde toplam aerob mezofilik bakteri sayısının muhafaza süresince arttığını saptamıştır. Şahan ve Gölge¹⁵ ise, farklı konsantrasyonlarda (50, 100, 200, 400 ppm) potasyum sorbat ilave ederek ürettikleri yoğurtların kontrol grubunda toplam aerob mezofilik bakteri sayısını 1. günde 6,50 log10 kob/ml, 15. günde ise 7,76 log10 kob/ml olarak tespit etmişlerdir. Aynı araştırmada, bakteri sayısının 15. günden sonra giderek azaldığı belirlenmiştir. Yine, Evrendilek¹⁶ 4°C' de muhafaza edilen ayranların 35 günlük muhafazası sırasında toplam aerob mezofilik bakteri sayısının 0. gün (2,65 log10 kob/ml) ile 35. gün (6,49 log10 kob/ml) arasında kalarak artış gösterdiğini kaydetmiştir. Bu araştırmada da, gruplara (A, B, C, D) bağlı olarak, 28-56. günlerde artan toplam aerob mezofilik bakteri sayısı daha sonraki muhafaza günlerinde azaldı. Bu sonucun, laktik asit miktarındaki artışa, pH değerindeki azalmaya veya bakterilerin üretmiş olduğu antimikrobiyel maddelere bağlı olarak oluştuğu düşünülmektedir. Bu çalışmamızda 0. günde kısa ömürlü (A,B) ayran grubundaki toplam aerob mezofilik bakteri sayılarının, uzun ömürlü gruptaki (C,D) toplam aerob mezofilik bakteri sayılarına göre daha yüksek olduğu tespit edildi (P<0,05). Bu durum, uzun ömürlü ayranlarda fermentasyon sonrası uygulanan ısıl işleme bağlanabilir. Benzer şekilde, bazı araştırmacılar da^17,18, ayranda toplam aerob mezofilik bakteri sayıları bakımından gruplar arasındaki farklılıkların, fermentasyon sonrası uygulanan ısıl işleme bağlı olabileceğini bildirmişlerdir.

Potasyum sorbatın toplam aerob mezofilik bakteri sayısı üzerine etkisi incelediğinde, potasyum sorbat ilaveli B ve D grubu ayranlar ile sorbatsız A ve C grubu ayranlar arasında önemli düzeyde bir farklılık tespit edilemedi (P>0,05). Bu araştırma bulgularına benzer şekilde, farklı araştırmacılar^19-22 da potasyum sorbatın toplam aerob mezofilik bakteri sayısı üzerine etkili olmadığını tespit etmişlerdir.

Araştırmada, muhafaza sıcaklığı 20°C olan ayran örneklerindeki toplam aerob mezofilik bakteri sayısının daha yüksek olduğu tespit edildi. Evrendilek¹⁶ de yaptığı çalışmada, buna benzer sonuçlar elde etmiştir. Şöyle ki; deneysel ayran örneklerinin 4°C' de muhafazası sırasında toplam aerob mezofilik bakteri sayısı 0. günde 2,65 log10 kob/ml ve 35. günde 6,49 log10 kob/ml ve 22°C' de muhafazada ise 35. günde 8,41 log10 kob/ml olarak saptanmıştır.

Maya sayısı incelendiğinde, A grubu örneklerde muhafaza süresince bir artış tespit edilerek 14. günden itibaren ayran standardına² uygunluk göstermediği saptandı (Tablo 2a ve Tablo 2b' de). Benzer şekilde, Evrendilek^16, muhafaza başlangıcında (4°C' de) 2 log₁₀ kob/ml olan maya sayısını 35. günün sonunda 6,29 log₁₀ kob/ml olarak saptamıştır. Aynı çalışmada 22°C' deki örneklerde ise 7,2 log10 kob/ml olarak tespit edilmiştir. Ayrıca Gülümser¹⁴ ve Altınayar¹⁸ da kontrol grubu (kısa ömürlü) ayranlarda muhafaza süresince maya sayısında artış olduğunu tespit etmişlerdir. Muhafaza sıcaklığı 4°C olan B grubu örneklerin 70. güne kadar 20°C olan örneklerin ise 28. güne kadar ayran standardında² bildirilen maya sayısına uygunluk gösterdiği tespit edildi. Bu araştırmanın bulguları potasyum sorbat ilaveli yoğurtlarda potasyum sorbatın maya gelişimini önemli ölçüde engellediğini bildiren Şahan ve Gölge'nin¹⁵ bulguları ile benzerlik arz etmektedir. Uzun ömürlü C grubu ayran örneklerinde maya sayısının muhafaza süresince giderek arttığı gözlemlendi. Bu araştırmada elde edilen sonuçlar, Gülümser¹⁴ ve Altınayar'ın¹⁸ bulgularıyla uyum içerisindedir. Hem C grubu, hem de D grubu örneklerde tespit edilen maya sayısının Uzun Ömürlü Ayran Standardı'nda³ belirtilen mikrobiyolojik değerlere uyum göstermediği tespit edildi. Bu durumun, fermentasyon sonrası uygulanan ısıl işleme rağmen, üretim yapılan işletmede iyi üretim tekniklerinin (GMP) uygulanmamasına bağlı olarak, üretim sonrası oluşan kontaminasyondan kaynaklandığı söylenebilir. Maya sayısındaki artış, sadece A ve C grubu örneklerde önem arz etti (P<0,05). Benzer şekilde değişik araştırmacıların^15,19,21-24 çalışmalarında kaydettikleri potasyum sorbatın maya gelişimini engellediğine dair bulgular, bu araştırma sonuçlarını destekler nitelikte bulundu. Hem halk sağlığı açısından risk oluşturması, hem de raf ömrü kısa olan bu ürünün bozularak ekonomik kayıplara neden olması, üretim sırasında koruyucu yöntemlerin kullanılması gerekliliğini zorunlu kılmaktadır. Ayran gibi fermente ürünlerde önemli bir sorun teşkil eden maya gelişimi, ürünün kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu araştırma sonuçları, ayran üretiminde potasyum sorbat kullanılmasının maya gelişimini engelleyerek bu yöndeki olumsuzlukların giderilmesine katkı sağlayabileceğini göstermektedir. Benzer olarak, Oysun^24, kontrol grubuyla birlikte, %0,02-0,1 oranında potasyum sorbat ilaveli ayran örneklerinin oda sıcaklığında (20°C' de) muhafazası sırasında mikrobiyolojik kalitesini incelemiştir. Araştırmacı, kontrol grubu ayran örneklerinin muhafazanın 8. gününde duyusal açıdan tamamen bozulduğunu, ancak maya ve küf içermeyen %0,02 sorbik asit ilaveli örneklerin raf ömrünün 71 güne çıktığını tespit etmiştir. Bu bulgu; iyi üretim tekniklerinin (GMP) uygulandığı bir işletmede potasyum sorbat ilavesiyle 20°C' de dahi ayranın raf ömrünün uzatılabileceğini göstermektedir.

Deneysel ayran örneklerindeki koliform sayıları muhafaza süresince azalarak, 42. günde bütün gruplarda <-0,52 ± 0,00 log10 EMS/ml düzeyine düştü (Tablo 2b). Benzer şekilde, yapılan bir araştırmada^17, deneysel olarak yapılan geleneksel ayran örneklerinde koliform bakteri sayısı muhafazanın 30. gününden itibaren tespit edilebilir düzeyin altında olduğu saptanmıştır. Muhafaza süresince koliform bakteri sayısında meydana gelen azalma, starter kültürlerin üretmiş olduğu antimikrobiyel metabolitler ile oluşan laktik aside bağlı olduğu düşünülmektedir. Konu ile ilgili yapılan bazı araştırmalar^25,26 bunu destekler niteliktedir. Bu araştırmada, potasyum sorbatın koliform grubu bakteriler üzerine etkisi önemsiz bulundu (P>0,05). Ancak, Dinçoğlu¹⁹ ve Doğruer ve ark.'ı²⁰ potasyum sorbatın koliform grubu bakteriler üzerine etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Sonuçları arasında görülen bu uyumsuzluk, farklı ürünlere (beyaz peynir, tulum peyniri) ve uygulanan farklı potasyum sorbat konsantrasyonlarına bağlanabilir.

Deneysel ayran örneklerinin muhafazası süresince Lactobacillus spp. sayısında genellikle artış gözlemlendi (Tablo 2a ve Tablo 2b' de). Benzer şekilde Tonguç'da^27, ürettiği ayran örneklerinin 10 günlük muhafazası sırasında Lactobacillus spp. sayısında artış kaydetmiştir. Lactobacillus sayısındaki bu artış, hem uygulanan ısıl işleme, hem de potasyum sorbatın bakteriyel yükü azaltmasına bağlı olarak, laktik asit bakterilerinin gelişimi için uygun bir ortam sağlamasından kaynaklanmış olabilir. Konu ile ilgili olarak yapılan bir çalışmada^7, karışık mikrobiyel floraya sahip gıdalarda bazı mikroorganizmalar sorbatlar tarafından inhibe edildiği zaman, sorbattan etkilenmeyen bazı bakterilerin daha hızlı bir şekilde gelişebildikleri ortaya konulmuştur. Bu çalışmada, potasyum sorbatın Lactobacillus spp. üzerine önemli düzeyde bir etkisinin olmadığı tespit edildi (P>0,05). Bu sonuç, Özdemir ve Demirci²¹'nin elde ettikleri sonuçlarla uyum içerisindedir.

Deneysel örneklerdeki laktik Streptococcus spp. sayısındaki değişikliklere benzer şekilde (Tablo 2a ve Tablo 2b' de), Tonguç'da²⁷ deneysel ayran örneklerinin 10 günlük muhafazası sırasında Streptococcus thermophilus sayısında istatistiki olarak önemli bir farklılık olmadığını tespit etmiştir. Çalışmada, 42. güne kadar C ve D grubu ile A ve B grubu örneklerde laktik Streptococcus spp. sayıları bakımından istatistiki olarak önemli farklılıklar tespit edildi (P<0,05). Bu farklılık, C ve D grubu örneklerde fermentasyon sonrası uygulanan ısıl işleminin etkisine bağlanabilir. Potasyum sorbatın laktik Streptococcus spp. üzerine etki etmediği bulundu. Elde edilen bu sonuç, bazı araştırmacıların^20,21 yapmış oldukları çalışmalarda elde ettikleri bulgulara benzerlik göstermektedir.

Araştırmada, deneysel ayran örneklerinin muhafazası sırasında tüm gruplarda Enterococcus spp. mikroorganizmalarına rastlanmadı. Ancak, ayran üretiminde kritik kontrol noktalarının belirlenmesi amacıyla yapılan bir çalışmada^28, yoğurt mayası ilavesini takiben Enterococcus spp. sayısında artış olduğu bildirilmiştir. Aynı çalışmada, starter kültür odasının bulunmaması nedeniyle, işletme kültürünün güğümlere doldurularak soğuk hava deposunda bekletilmesi sırasında bulaşmanın olduğu saptanmıştır. Ayrıca, stok tankı sütünde, kuru madde ayarlandıktan sonra, tuz ilavesi sonrasında, stok tankı giriş ve çıkışında ve ayran bardaklarında da Enterococcus spp.'ne rastlanmıştır.

Sonuç olarak; % 0,05 oranında potasyum sorbat ilave edilmiş kısa ve uzun ömürlü ayranların 4±1°C' de muhafaza süresinin 84 gün kadar olduğu, ancak kısa ömürlü ayranlarda 70. günden itibaren, uzun ömürlü ayranlarda ise muhafaza süresince maya sayısı bakımından ilgili standartlara uygun olmadığı tespit edildi. Ayrıca, aynı oranda potasyum sorbat ilavesiyle üretilen kısa ömürlü ayranların 20±1°C' de 28. güne kadar muhafazasının mümkün olduğu ortaya kondu.

1) Türk Gıda Kodeksi. Fermente Süt Ürünleri Tebliği. 2009/25, 2009.

2) Türk Standardları Enstitüsü.(TSE).Ayran-Kısa Ömürlü. TS 3810, Türk Standardları Enstitüsü Ankara, 2003.

3) Türk Standardları Enstitüsü.(TSE).Ayran-Uzun Ömürlü. TS 6800, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara, 2003.

4) Saldamlı İ. Gıda Katkı Maddeleri ve İngrediyenler. Hacettepe Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü. Ankara. 1985.

5) Sofos JN, Busta FF. Antimicrobial activity of sorbate. J of Food Protection 1981; 44(8): 614-622.

6) Altuğ T. Gıda Katkı Maddeleri. Meta Basım, İzmir.

7) Liewen BM, Marth EH. Growth and inhibition of microorganism in the presence of sorbic acid. A Review. J of Food Protection 1985; 48(4): 364-375.

8) Harrigan WF. Laboratuary Methods in Food Microbiology, 3rd Edition, London: Academic Press 1998.

9) Türk Standardları Enstitüsü.(TSE). Süt ve Süt Ürünleri-Küf ve Mayaların Koloni Oluşturan Birimlerinin Sayımı - 25º C' de Koloni Sayım Tekniği. TS ISO 6611, Türk Standardları Enstitüsü, Ankara, 1996.

10) Bacteriological Analitical Manual.(BAM). 8th Edition, Revision A. Chapter 4, 1998.

11) Terzaghi BE and Sandine WE. Improved medium for lactic Streptococci and their bacteriophages. Appl. Microbiol 1975; 29: 807-813.

12) Sekin Y ve Karagözlü N. Gıda Mikrobiyolojisi. Gıda Endüstrisi İçin Temel Esaslar ve Uygulamalar (Çeviri), 2004.

13) Statistical Analyses System.(SAS).Inst. Inc. Cary. 8. Version, North Caroline, USA, 1999.

14) Gülümser N. Karboksimetilselüloz ile Ayranın Dayanıklı Hale Getirilmesi Üzerine Araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 1986.

15) Şahan N, Gölge Ö. The effects of potassium sorbate on the microbiological quality of yogurt. Archiv für Lebensmittelhygiene 2005; 56: 49-72.

16) Evrendilek G. Survival of Escherichia coli O157:H7 in yogurt drink, plain yogurt and salted (tuzlu) yogurt: Effects of storage time, temperature, backround flora and product characteristics. Int J of Dairy Technology 2007; 60(2):118-122.

17) Atamer M, Gürsel A, Tamuçay B ve ark. Dayanıklı ayran üretiminde pektin kullanım olanakları üzerine bir araştırma. Gıda 1999; 24(2): 199-126.

18) Altınayar A. Farklı Yöntemlerle Ayran Üretiminde Karboksimetil Selüloz Kullanımı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 1997.

19) Dinçoğlu A. Tulum Peynirinin Olgunlaşması Sırasında Brucella Melitensis'in Yaşam Süresine Potasyum Sorbatın Etkisi. Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2002.

20) Doğruer Y, Gürbüz Ü ve Nizamlıoğlu M. Potasyum sorbatın beyaz peynirin kimyasal ve mikrobiyolojik kalitesine etkisi. Veteriner Bilimler Dergisi 1996; 12(1): 109-116.

21) Özdemir C ve Demirci M. Selected microbiological properties of Kashar cheese samples preserved with potassium sorbate. Int J of Food Properties 2006; 9: 515-521.

22) Öksüztepe G, Patır B, Dikici A ve ark. Potasyum sorbatın çökeleğin raf ömrüne etkisi. 2. Ulusal Veteriner Gıda Hijyeni Kongresi, 18-20 Eylül 2006, İstanbul, 294-309.

23) Aly ME. Prolongation of keeping quality of Mozarella cheese by treatment with sorbate. Nahrung 1996; 40 (4):194-200.

24) Oysun G. Preservation of ayran with sorbic acid. Deutsche Molkerei Zeitung 1987;108(15): 465-466.

25) Aslım B, Beyatlı Y ve Halkman K. Yoğurt starter kültür metabolitlerinin inhibisyon etkisi. Turk J Biology 2000; 24: 65-78.

26) Şahin R. Ayranda Escherichia coli' nin Canlı Kalma Süresinin Belirlenmesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Van, 2002.

27) Tonguç İE. Probiyotik Ayran Üretimi Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006.

28) Anar Ş ve Temelli S. Ayran üretim aşamalarında kritik kontrol noktalarının saptanması. J Fac Vet Med. 2000; 19:19-22.