Keçi sütlerinin içerdiği somatik hücre miktarının genellikle inek sütüne oranla daha fazla olduğu, geç laktasyon döneminde sağlıklı süt keçilerinde bile 1 mL sütte 1.000.000 adetten fazla somatik hücreye rastlandığı bildirilmektedir^4,10-13. Amerika Birleşik Devletleri, ticari standart olarak keçi sütlerindeki azami somatik hücre miktarını 1.000.000/mL olarak kabul etmektedir^14,15. Ülkemizde ise keçi sütlerine ait bir sınır olmamakla birlikte Türk Gıda Kodeksi ‘'Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş Sütler Tebliği (2000/6)”'ne göre, ısıl işlem görmüş içme sütü, süt ürünleri ve süt bazlı ürünlerin üretiminde kullanılacak çiğ inek sütlerinin mL'sinde 100.000'den az toplam bakteri ve 500.000'den az SHS içermesi zorunlu kılınmıştır¹⁶.

Sütte bulunan somatik hücreler; epitelyal hücreler, büyük skuamöz hücreler, epitel hücre döküntüleri ve çekirdeksiz hücreler, eritrositler, plazma hücreleri, kolostrum korpuskülleri ve lökositlerden ibarettir. Yüksek SHS; ineğin yaşı, laktasyon evresi, stres, mevsim, beslenme ve mastitis gibi faktörlere bağlıdır^4-6,17.

Kıl keçisi Türkiye’de en yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan keçi ırkıdır. Halk arasında “Karakeçi” olarak da bilinir. Tüm bölgelere yayılmakla birlikte, sahile yakın ormanlık, çalılık bölgelerde yoğun olarak bulunmaktadırlar¹⁸.

Keçi yetiştiriciliği Türkiye’de özellikle son yıllarda önem kazanmaya başlamıştır. Türkiye’de 2010 yılı verilerine göre yaklaşık 6.293.233 baş keçi bulunmakta, bunun da %97.58’ini (6.140.627 baş) kıl keçisi oluşturmaktadır. Keçilerden elde edilen yıllık toplam 272.811 ton sütün %99.14’ü (270.476 ton) kıl keçisinden elde edilmektedir¹⁹.

Süt, iyi bir besi ortamı olduğundan birçok mikroorganizma süt içerisinde yaşayıp çoğalabilmektedir. Yapılan araştırmalarda^9,20-22 keçi sütünde daha çok; Staphylococcus aureus, koagülaz negatif Staphylococcus, koagülaz pozitif Staphylococcus, Corynebacterium spp., Mycoplasma spp. ve Enterobacteriaceae familyasına ait bakterilerin olduğu gözlemlenmiştir. Bu bakterilerin en önemli özelliği besin ortamına adapte olduktan sonra çok çabuk şekilde bölünerek çoğalmalarıdır. Memede etkili olan bu bakteriler SHS’yi hızlı şekilde arttırırlar²¹.

Bu araştırma, kıl keçisi sütünde SHS’yi belirlemek, SHS ile toplam mezofilik aerob bakteri, yaş ve laktasyon sayısı arasındaki ilişkiyi saptamak ve üretilen sütlerin hijyenik kalitelerini ortaya koymak amacıyla yapılmıştır.

Çiğ süt örnekleri: Çiğ keçi sütü örnekleri 01-31 Mayıs 2011 tarihleri arasında alındı. Steril tüpler içerisine usulüne uygun olarak alınan örnekler soğuk zincirde laboratuvara getirilerek analizleri yapılıncaya kadar 4±1°C’de saklandı.

Somatik Hücre Sayısının Belirlenmesi: Çiğ keçi sütü örneklerinde somatik hücre sayımı için IDF'nin²³ belirttiği metot uygulandı.

Şablon Lamın Hazırlanması: Milimetrik kağıt kullanılarak şablon hazırlandı. Bunun için kağıttan 5x20 mm kesildi ve sayımda kullanılacak lamın altına yapıştırıldı. Böylece lamın üzerinde belirtilen ebatlarda saha belirlendi²³.

Preparatların Hazırlanması: Çiğ süt örnekleri oda sıcaklığına getirildikten sonra tüpler çalkalandı ve otomatik mikro pipetle 0.01 mL alındı. Önceden hazırlanmış şablon yardımıyla lamda belirlenen 5x20 mm² alana yayıldı ve lamlar 37 °C'lik etüvde kurutuldu. Sonra, örneklerin üzerine metilen mavisi ile hazırlanmış boya çözeltisi dökülerek 10 dakika bekletildi. Daha sonra boyanın fazlası döküldü ve yine etüvde kurutuldu. Kurutulan preparat bir beherde bulunan su içerisine daldırılarak boyası giderildi ve tekrar aynı derecede kurutuldu. Böylece preparat mikroskopta sayım için hazır hale getirildi²³.

Mikroskopta Sayım: Mikroskopta 40x12 büyütme ile sayım gerçekleştirildi. Sayım işlemi lamda rastgele seçilmiş 50 sahada yapıldı ve buradan 1 mL deki SHS hesaplandı. Her örnekten iki sayım yapılarak ortalaması alındı²³.

Mikrobiyolojik Analizler: Mikrobiyolojik analizler için süt örneklerinden 10 mL alındı ve üzerine steril buffered pepton water çözeltisinden 90 mL ilave edilerek homojen hale getirildi. Böylece örneğin 10-1’lik (1/10) dilüsyonu hazırlandı. Bu dilüsyondan aynı seyrelticiyi kullanmak suretiyle örneğin 10-8’e kadar diğer seyreltileri yapıldı. Örnekten ve her seyreltiden 1’er mL kullanılarak çift seri halinde plak dökme metoduyla ekimleri yapıldı ve inkübasyon süresi sonunda 30–300 koloni içeren plaklar değerlendirildi²⁴.

Toplam Mezofilik Aerob Mikroorganizmaların Sayımı: Bu grup mikroorganizmaların sayımı için Plate Count Agar (Oxoid) besiyeri kullanıldı. Plaklar 30±1ºC’de 72 saat inkübe edildikten sonra oluşan koloniler sayıldı^25,26.

Koliform Grubu Bakterilerin Sayımı: Koliform bakterilerin sayımında Violet Red Bile Agar (LAB, Kod No: 31) kullanıldı. Ekimi yapılan plaklar 37±1°C’de 18-24 saat inkübe edildi. İnkübasyon sonucunda oluşan koloniler sayıldı²⁵.

Escherichia coli’nin Saptanması: Örneklerde Escherichia coli bakterilerinin varlığını saptamak için, Tryptone Bile X-glucuronide (Merck, Kod No: 1.16122.0500) Agar besiyeri kullanıldı. Ekimi yapılan plaklar 37±1°C’de 24 saat inkübe edildi. İnkübasyon sonucunda oluşan mavi-yeşil koloniler E. coli olarak değerlendirildi²⁷.

Staphylococcus-Micrococcus Sayımı: Bu mikroorganizmaların sayımında Baird Parker Agar Base (Merck, 1.05406) besiyeri ve suplement (Egg Yolk Tellurite Emulsion %20, Merck, 1.03785) kullanıldı. Yayma yöntemi ile ekimi yapılan plaklar 37±1 °C’de 24- 48 saat inkübe edildi. İnkübasyondan sonra siyah, parlak konveks koloniler değerlendirildi²⁷.

İstatistiksel Analiz: Verilerin analizinde, öncelikle normallik testi (Kolmogorov-Smirnov) uygulanmış, Kolmogorov-Smirnov testi sonucuna göre önemlilik düzeyi 0.05’den küçük (P<0.05) bulunduğundan verilerin normal dağılım göstermediği sonucuna varılmış ve bu nedenle istatistiksel karşılaştırmalarda non parametrik testler kullanılmıştır. Somatik hücre sayıları ile bakteri ve yetiştiricilik özellikleri arasındaki ilişki Spearman Korelasyon Analizi ile belirlenmiştir. İstatistiksel analizler IBM SPSS 19 paket programı ile gerçekleştirilmiştir²⁸.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Somatik Hücrelerin mikroskobik görünümü

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Çiğ keçi sütü örneklerinde tespit edilen somatik hücre sayıları (hücre/mL)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Çiğ keçi sütü örneklerinde tespit edilen somatik hücre sayılarının dağılımı

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Çiğ keçi sütü örneklerinde mikrobiyolojik analiz bulguları (kob/mL)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Çiğ keçi sütünde mikroorganizmaların örneklere göre dağılımı

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: Çiğ keçi sütü örneklerinde somatik hücre sayısı ile toplam mezofilik aerob ve yetiştiricilik özellikleri arasındaki ilişki

İncelenen çiğ süt örneklerinde SHS en az 78.000 hücre/mL, en çok 492.000 hücre/mL, ortalama 297.459±78.733 hücre/mL düzeyinde bulundu (Tablo 1). SHS’nın fazla çıkması, inek sütü için memede daha çok bir enfeksiyonun olduğunu ve süt kalitesindeki düşüşü ifade etmektedir²⁹. Keçi sütlerinde SHS inek sütünden farklı olarak değerlendirilmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde keçi sütü için 1.000.000 hücre/mL SHS limiti verilmesine karşın, Avrupa Birliği ülkelerinde keçi sütü için kabul edilebilir SHS açıkça belirtilmemiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde meme sağlığının ve süt kalitesinin SHS ile çok da ilişkili olmadığına dair söylemlerin yanında, başka alternatif ilişkiler bildirilmiştir³⁰. Bu konuda yapılan çalışmalarda farklı bulgular elde edilmiştir. Şöyle ki; Erdoğan ve Batu^31, Türkiye’nin çeşitli illerinden topladıkları 405 adet Kıl ve Malta keçisi sütlerinde SHS’yi en az 600.000 hücre/mL, en fazla 9.000.000 hücre/mL olarak saptamışlardır. Araştırmacılar, söz konusu hayvanların %16.1’inin mastitisli olduğunu belirtmişlerdir. Ancak bakteriyolojik analiz sonuçlarının bunlarla uyumlu sonuç vermediğini bildirmişlerdir. Vihan³² ise, Hindistan’da iki ayrı keçi sürüsünden elde ettiği 381 çiğ süt örneğinin ortalama 330.000 hücre/mL somatik hücreye sahip olduğunu, bu sütlerin %8’inde koagülaz negatif Staphylococcus ve 5.295.000 hücre/mL somatik hücre, örneklerin %3’ünde de, koagülaz pozitif Staphylococcus ve 990.000 hücre/mL somatik hücre tespit etmiştir, Araştırmacı, örneklerin %2’sinin ise Mycoplasma bakterisini içerdiğini ve bu örneklerde SHS’nin de 1.830.000 hücre/mL olduğunu belirlemiştir. Yine yapılan bazı araştırmalarda^10-13, keçi sütlerinin içerdiği SHS’nin genellikle inek sütüne oranla daha fazla olduğu, geç laktasyon döneminde sağlıklı süt keçilerinde bile 1 mL sütte 1.000.000 adetten fazla somatik hücreye rastlandığı bildirilmiştir. Zeng³³ de, keçi sütünde SHS’yi Fossomatic-300 fluorescent hücre sayıcı ile belirlemiştir. Araştırmacı, inek sütüne göre kalibre edilmiş fossomatik cihazında SHS’yi 700.000 hücre/mL tespit ederken keçi sütüne göre kalibre edilmiş fossomatikde SHS’yi 550.000 hücre/mL değerinde saptamıştır. Bu çalışmamızda incelenen 37 adet çiğ süt örneğinin %81.08’inde (30 örnek) SHS 250.000-500.000 hücre/mL arasında tespit edilmiştir. Hiçbir örnekte SHS 500.000 hücre/mL’den fazla bulunmamıştır (Tablo 2). Bu sonuç, bazı araştırmacıların³² bulguları ile uyum gösterirken, diğer bazı araştırmacıların^10-13,31 bulgularından oldukça düşüktür. Yine, farklı illerden (Elazığ, Samsun, Malatya, Şanlıurfa ve Erzurum) elde ettiğimiz çiğ inek sütlerinde saptadığımız SHS’den (1.096.680 - 6.892.500 hücre/mL) düşüktür³⁴. Bu durum, bu araştırmada incelenen sütlerin yalnızca bir işletmeden elde edilmesiyle açıklanabilir.

Örneklerde toplam mezofilik aerob mikroorganizmaların sayısı en az 4.00x10³ kob/mL, en çok 6.80x10⁹ kob/mL, ortalama 2.15x10⁸±1.12x10⁹ kob/mL düzeyinde bulundu (Tablo 3). Örneklerdeki toplam mezofilik aerob mikroorganizmalarına ait standart sapmanın elde edilen ortalamadan daha büyük değerde bulunması, örnekler arasındaki dağılımın çok yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Toplam mezofilik aerob mikroorganizma sayısının bir örnekte 6.80x10⁹ kob/mL gibi çok yüksek düzeyde bulunması, muhtemelen bu sütün bozuk olduğunu ya da sütün elde edildiği hayvanın şiddetli bir enfeksiyon (mastitis) geçirdiğini göstermektedir. Toplam mezofilik aerob mikroorganizma sayılarının 37 çiğ süt örneğindeki dağılımına bakıldığında; örneklerin 17 tanesinde (%45.9) mikroorganizma sayısının 1.0x10³ kob/mL ile 9.9x10⁵ kob/mL arasında olduğu ve 25 örneğin de (%67.6) >1.0x10⁵ kob/mL’den fazla mikroorganizma içerdiği görülmektedir (Tablo 4). Belirlenen bu değerler göz önüne alındığında, örneklerdeki mezofilik aerob mikroorganizma sayılarının nispeten yüksek olduğu ve önemli bir kısmının (%67.6) Türk Gıda Kodeksi ‘'Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş Sütler Tebliği (2000/6)”'ne¹⁶ uymadığı söylenebilir.

Koliform grubu bakteri sayısının en az 0 kob/mL, en çok 4.60x10⁷ kob/mL, ortalama 1.92x10⁶±7.86x10⁶ kob/mL değerlerinde tespit edildi. Örnekler arasında, koliform grubu bakteri sayısı bakımından önemli farkların olduğu görüldü (Tablo 3). Bu grup bakterilerin, örneklerin 18 tanesinde (%48.6) <0.1x10¹ kob/mL, 13 tanesinde (%35.1) 1.0x10² kob/mL ile 9.9x10⁵ kob/mL arasında, 6 örnekte de (%16.2) >1.0x10⁶ kob/mL’den fazla olduğu saptandı. İncelenen 37 adet örneğin 2 tanesinin (%5.4) E. coli içerdiği tespit edildi (Tablo 4). Koliform grubu bakterilerin gıdada yüksek miktarlarda saptanması; hijyen koşullarının yetersiz olduğunu gösterir. Bilindiği gibi, koliform grubu bakterilerden olan E. coli insan ve hayvanların bağırsaklarında yaşar ve varlığı ürünün doğrudan ya da dolaylı olarak gaita ile bulaştığını gösterir. Ayrıca üründe bağırsak kökenli olan Salmonella ve Shigella gibi patojenlerin de bulunabileceği ihtimalini ortaya koyar^35-37.

Staphylococcus’ların insan ya da hayvan kaynaklı oldukları bilinmektedir. Gıdada yüksek sayıda bulunmaları yine sanitasyon işlemlerinin yetersizliğini gösterir. Micrococcus’lar ise toz, toprak, su, insan ve hayvanların derilerinde bulunurlar ve bozulmada önemli rol oynarlar^35,37,38. Bu araştırmada, Staphylococcus-Micrococcus mikroorganizma sayısının en az <0 kob/mL, en çok 4.40x10³ kob/mL, ortalama 4.08x10²±1.11x10³ kob/mL olduğu tespit edildi. Yine, Staphylococcus-Micrococcus sayıları bakımından da ferdi değerler arasında önemli farkın bulunduğu görüldü (Tablo 3). Staphylococcus – Micrococcus mikroorganizmaları, örneklerin 26 tanesinde (%70.3) <0.1x10¹kob/mL, 11 tanesinde (% 29.7) 1.0x10²–9.9x10³ kob/mL arasında bulundu (Tablo 4). Benzer olarak, bu konuda yapılan bir çalışmada^22, incelenen keçi memelerinin %2’sinin S. aureus, %23’ünün ise koagülaz negatif Staphylococcus ile enfekte olduğu saptanmıştır. Yine, Contreras ve ark.^20, 188 İspanyol Murciano- Granadina keçisinde, memenin %18 oranında enfekte olduğunu saptamışlardır. Bu oran içinde %70 koagülaz negatif Staphylococcus, %1 koagülaz pozitif Staphylococcus, %12 Corynebacterium spp., %9 Mycoplasma spp. ve %8 Enterobacteriaceae içerdiği belirtilmiştir. Cedden ve ark.⁴ ise, farklı laktasyon sırasındaki ak keçilerde (Saanen×Kilis) laktasyonun son dönemine ait sütteki somatik hücre değerlerini ortaya koymak; süt verimi, yaş ve bazı meme özellikleri ile olan ilişkileri belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmalarında, laktasyon sayısı ile SHS değerleri arasındaki fark önemsiz bulunurken, yaşla SHS değerleri arasındaki korelasyon 0.466 olarak tespit edilmiştir (P<0.05). Araştırmada, en yüksek SHS değeri 3. laktasyondaki keçilerin sütlerinde bulunurken, meme ölçüleri ile SHS arasında önemli bir ilişki bulunmadığı saptanmıştır. Fahr ve ark.³⁹ da, keçi sütünün somatik hücre değerleri hayvan yaşı ya da laktasyon sayısının artışına paralel olarak mL’de 1.000.000’nun birkaç katı olabileceğini belirtmişlerdir. Bu çalışmalarda^4,39 elde edilen bulgular, bizim tespit ettiğimiz sonuçlardan farklıdır. Bu durumun, farklı materyal ile farklı çevre ve bakımbesleme şartlarından kaynaklandığı söylenebilir.

Yapılan istatistiksel analizde, SHS ile toplam mezofilik bakteri ve yetiştiricilik özellikleri arasındaki ilişki önemsiz bulunmuştur (P>0.05) (Tablo 5).

Sonuç olarak, Dünya’da çiğ sütün kalitesinin belirlenmesinde önemli bir kriter olarak değerlendirilen SHS ile ilgili bulgular göz önüne alındığında, özellikle insan sağlığı başta olmak üzere, süt veriminden kaynaklanan ekonomik kayıpları önlemek ve daha kaliteli süt elde etmek için tüm aşamalarda hijyen kurallarına daha fazla dikkat edilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır.

1) Moniello G, Pinna W, Pani R, et al. Improvement of Sheep Milk Quality in Extensive System of Mediterranean Areas: Practical Approach in Field to Reduce the Somatic Cell Content of Bulk Milk. 47th Annual Meeting of the European Assoc. For Animal Prod. Lillehammer, Norway, 1996.

2) Manlongat N, Yang TJ, Hinckley LS, Bendel RB, Krider HM. Physiologic-chemoattractant-induced migration of polymorphonuclear leukocytes in milk. Clin Diagn Lab Immunol 1998; 5: 375-381.

3) Randolph H, Erwin RE, Richter RL. Influence of mastitis on properties of milk VII-distribution of milk proteins. J Dairy Sci 1971; 57: 15-18.

4) Cedden F, Kor A, Keskin S. Laktasyonun geç döneminde keçi sütünde somatik hücre sayımı; yaş, süt verimi ve bazı meme özellikleri ile olan ilişkileri. YYU Ziraat Fak Tarım Bilimleri Derg 2002; 12: 63-67.

5) Eyduran E, Özdemir T, Yazgan K, Keskin S. Siyah Alaca inek sütündeki somatik hücre sayısına laktasyon sırası ve dönemin etkisi. YYU Vet Fak Derg 2005; 16: 61-65.

6) Jones GM, Pearson RE, Clabaugh G, Heald CM. Relationship between somatic cell counts and milk production. J Dairy Sci 1984; 67: 1823-1831.

7) Göncü S, Özkütük K. İnek Sütü Somatik Hücre Varlığı ve Türkiye Süt Sığırcılığı ile Sağlıklı Süt Üretimi Açısından Önemi. II. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, Bursa, 22-25 Eylül, 1998.

8) Jones GM. Qualifying milk under reduced somatic cell count limit. Virginia Tech 1999; 540: 231-4764.

9) Yalçın C, Cevger Y, Türkyılmaz K, Uysal G. Süt ineklerinde subklinik mastitisten kaynaklanan süt verim kayıplarının tahmini. Turk J Vet Anim Sci 2000; 24: 599-604.

10) Droke EA, Paape MJ, Di Carlo AL. Prevalence of high somatic cell counts in bulk tank goat milk. J Dairy Sci 1993; 76: 1035-1039.

11) Hinckley LS. Revision of the somatic cell count standart for goat milk. Dairy Food and Environmental Sanitation 1990; 10: 548-549.

12) Park YW. Interrelationships between somatic cell counts, electrical conductivity, bacteria counts, percent fat and protein in goat milk. Small Rumin Res 1991; 5: 367-375.

13) Zeng SS, Escobar EN. Effect of parity and milk production on somatic cell count, standart plate count and composition of goat milk. Small Rumin Res 1995; 17: 269-27.

14) Atherton HV. Using somatic cell and antibiotic tests for determining the quality of goat milk. In: Gipson TA. et al. (Editors), Proceedings, National Symposium on Dairy Goat Production and Marketing. Langston, OK: Langston University,1992; 128-135.

15) Haenlein GFW. Cow and goat milk are not the sameespecially in somatic cell content. Dairy Goat Journal 1987; 65: 806.

16) Türk Gıda Kodeksi. Çiğ süt ve ısıl işlem görmüş içme sütleri tebliği. Resmi Gazete. 14.02.2000/23964, Tebliğ No: 2000-6, 2000.

17) Raubertas R, Shook GE. Relationship between lactation measures of somatic cell concentration and milk yield. J Dairy Sci 1982; 65: 419-425.

18) Özder M. Keçi ırkları. In: Kaymakçı M (Editor). Keçi Yetiştiriciliği. Genişletilmiş ikinci baskı, İzmir: Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri, 2006: 17-40.

19) Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). “Tarım ve Hayvancılık İstatistikleri”. http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?tb_id=46& ust_id=13/ 25.11.2011.

20) Contreras A, Sierra D, Corrales JC, Sanchez A, Marco J. Physiological threshold of somatic cell count and California mastitis test for diagnosis of caprine subclinical mastitis. Small Rumin Res 1996; 21: 259-264.

21) Haenlein GFW. Relationship of somatic cell counts in goat milk to mastitis and productivity. Small Rumin Res 2002; 45: 163-178.

22) Lerondelle C, Richard Y, Issartial J. Factors affecting somatic cell counts in goat milk. Small Rumin Res 1992; 8: 129-139.

23) International Dairy Federation (IDF). Recommended methods for somatic cell counting in milk. Bull Internat Dairy Fed 1984; 168: 1–19.

24) American Public Health Association (APHA). Standards Methods for the Examination of Dairy Products. 13th Edition, New York: American Public Health Association, 1974.

25) Lab M ”Dehydrated Culture Media”. http://www.labm. Com / dehydrated-culture-media/ default. asp / 11.10.2012.

26) International Commission on Microbiological Specifications for Foods (ICMSF). Microorganisms in Foods - 2. Sampling for Microbiological Analysis. 2nd Edition, Toronto: University of Toronto Press, 1986.

27) Halkman AK, Etiz Sağdaş Ö. Merck Mikrobiyoloji El Kitabı. Ankara: Arkadaş Matbaacılık, 2010.

28) Kalaycı Ş. SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri. 2. Baskı, Ankara: Asil Yayın, 2006.

29) Kesenkas H, Kınık Ö, Akbulut N, Uysal H. Somatik Hücre Sayısı ve Çiğ Süt Kalitesi. VI. Süt ve Süt Ürünleri Sempozyumu. Tekirdağ, 22-23 Mayıs, 2000;154-161.

30) Paape MJ. Situation Regarding the Legal Limit for Somatic Cell Counts for Goats in the United States. Proceedings of the 7th International Conference on Goats, Tours, France, 15–18 May 2000: 755–756.

31) Erdoğan I, Batu E. Keçi mastitislerinin teşhisinde CMT ve bakteriyolojik yoklamalar ile somatik hücre sayımı yöntemlerinin karşılaştırılması üzerinde bir araştırma. Pendik Veteriner Mikrobiyoloji Enst Derg 1980; 12: 5-16.

32) Vihan VS. Determination of NAGase activity in milk for diagnosis of subclinical caprine mastitis. Small Rumin Res 1989; 16: 165-169.

33) Zeng SS. Comparison of goat milk standards with cow milk standards for analyses of somatic cell count, fat and protein in goat milk. Small Rumin Res 1996; 21: 221-225.

34) Patır B, Can ÖP, Gürses M. Farklı illerden toplanan çiğ inek sütlerinde somatik hücre sayıları. Fırat Üniv Sağ Bil Vet Derg 2010; 24: 87-91.

35) Banwart GJ. Basic Food Microbiology. 1. Food Microbiology. 2nd Edition, New York: Avi Book Publishedby Van Nostrand Reinhold, 1989.

36) International Commission on Microbiological Specifications for Foods (ICMSF). Microorganisms in Foods - 1. Their Significance and Methods of Enumeration. 2nd Edition, Toronto: University of Toronto Press, 1978.

37) Jay JM, Loessner MJ, Golden DA. Modern Food Microbiology. 7th Edition, New York: Springer Science + Business Media Inc, 2005.

38) Göktan D. Gıdaların Mikrobiyal Ekolojisi-Et Mikrobiyolojisi. Cilt I, Bornova-İzmir: Ege Üniv Basımevi, 1990.

39) Fahr RD, Schulz J, Finn G, von Lengerken G, Walther R. Cell count and differantial cell count in goat milk-variability and influencing factors. Tierarztl Prax Ausq G Grosstiere Nutztiere 1999; 27: 99-106.