Birleşmiş Milletlerin GHS adı verilen Global Uyumlaştırılmış Sistemi'ne uyarlama amacı taşıyan Avrupa Birliği'nin yenilenen yönetmeliklerinden 1272/2008 EC sayılı CLP (Classification, Labelling and packaging of substances and mixtures-Madde ve Karışımların Sınıflandırma, Etiketleme ve Ambalajlama) Onaylama-Geri Çekme Yönetmeliği; Tehlikeli Maddeler Direktifi (67-548/EEC), Tehlikeli Maddelerin Sınıflandırma, Etiketleme ve Ambalajlama Direktifi (1999/45/EC) ve firmaların, madde ve karışımlarını piyasaya sunulmadan önce uygun bir biçimde sınıflandırmalarını, etiketlemelerini ve ambalajlamalarını şart koşan bilgiler bulunan 1907/2006 EC Sayılı 18 Aralık 2006 tarihli “Kimyasalların Kaydı, Değerlendirilmesi, İzni ve Kısıtlanmasına Yönelik Yönetmeliği”nde (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals; REACH) 609-068-00-1 indeks numarasıyla misk ksilen yer almakta ve Sınıf 2 karsinojen (şüpheli insan karsinojeni) olarak değerlendirilmektedir⁴.

Bazı kozmetik/temizlik firmalarının misk ve fitalatların ihtiyatlı kullanımı ya da yasaklanmasına yönelik çalışmalarına rağmen, çoğunluğu bu maddelerin varlığını gizlemektedir. Amerikan Çevre Koruma Ajansı (USEPA) tarafından yasaklanan sentetik misk bileşenleri yerine kullanılmak üzere yönetmeliklerde ismi bulunmayan toksisite ve çevre araştırmaları ayrıntılı olarak yapılmayan yenileri eklenmektedir⁵.

AB üye ülkelerinde faaliyet gösteren ve yılda bir tondan fazla kimyasal madde üreten veya ithal eden firmaların, söz konusu kimyasal maddeleri, AB örgütlenmesi içinde yer alan "Avrupa Kimyasallar Ajansı" (AKA; European Chemicals Agency - ECHA) yönetimindeki merkezi bir veri tabanına kaydettirmeleri zorunludur. Bu veri tabanına kaydettirilmeyen kimyasal maddelerin pazarlanması mümkün değildir. Kimyasal maddeler söz konusu veri tabanına kayıt edilirken, bu maddelerin fiziksel, kimyasal, toksikolojik ve çevreye zararlı özelliklerinin merkezi Helsinki'de bulunan AKA'ya bildirilmesi gerekmektedir. AKA'nın 2009 yılında, misk ksilen hakkında yayınladığı referans kaynağına göre, AB'de bu bileşiğin üretimi bulunmamaktadır⁶.

Misk Kalıntıları
Temizleme, yıkama, sabun ve duş ürünlerinde bulunabilen bu bileşikler, yerel atık ünitelerinden kanalizasyonlara ve kanalizasyon arıtma tesislerine ulaşmaktadır. Bu aşamalarda misk bileşiklerinin bir kısmı biyodegredasyona uğrarken, bir kısmı adsorbe olarak sedimentte birikmekte; geri kalan kısım ise tatlı sular ile denize geçebilmektedir². Misk ksilen ve misk keton başta olmak üzere sentetik misk bileşenleri, ilk kez 1981 yılında Yamagishi ve ark.⁷ tarafından Tama Nehri çevresinde, birkaç yıl sonra ise aynı nehirde balık dokularında, midyelerde, su ve atık sularda tespit edilmiş; bu bileşiklerin biyotada lipofilik dokularda biriktiği gösterilmiştir⁸. İlerleyen yıllarda yaygın kullanılan ve yavaş yıkımlanan bu bileşiklerin tespitine yönelik araştırmalar da giderek artmıştır. Yüzey sularında^9, sedimentte^10, atık sularında^11,12, hava ve biyotada^10,13, insan yağ dokusunda^13, sütünde^14-19 ve kanında²⁰ bu bileşikler tespit edilmiştir. Misk bileşikleri, ABD'de “İnsan Toksom Projesi” çerçevesinde göbek kord kanında, tam kan içerisinde (on bebekten yedisinde) ortalama 0.405 ng/g bulunmuştur²¹.

Karsinojenik^22,23, östrojenik endokrin bozucu^24,25, deri hassasiyetini arttırıcı/toksik²⁶ ve hücresel ksenobiyotik savunma sistemi bozucu²⁷ etkileri bulunan misk ksilen bileşikleri ile diğer misk bileşikleri hayvansal dokularda tespit edilmiştir; ancak bu konuda yapılan araştırmalar az sayıdadır. Misk ksilenin akut toksisitesinin düşük olması yanında, dozdan bağımsız olarak uzun süreli diyet ile alımında karaciğer tümör insidansının arttığı bildirilmiştir²³. Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (International Agency for Research on Cancer, IARC) tarafından Grup 3 (insanlar üzerinde karsinojenik etkisi sınıflandırılamayan grup) olarak sınıflandırılan misk ksilen, Avrupa Birliği tarafından “Tehlikeli Maddeler Direktifi” altında (insanlarda olası karsinojen etkisi bulunan, ancak yeterli bilgi bulunmayan) değerlendirilmekte; CLP (Classification, Labelling and Packaging) direktifine göre ise Kategori 2 Karsinojen (şüpheli insan karsinojeni) olarak sınıflandırılmaktadır. Farelerde misk ksilen diyet ile günlük 170 g/kg (erkek) ve 192 mg/kg (dişi) alındığında karaciğer adenom ve karsinomların arttığı; erkeklerde Harderian bezi adenomlarında da artış olduğu bildirilmiştir^4,23. Misk ksilenin farelerde en düşük etki oluşturmayan dozu 10 mg/kg/gün; sıçanlarda en küçük etki oluşturan dozu 10 mg/kg/gün ve B6C3F-1 farelerinde oral uygulama ile en düşük kanser oluşturan dozu 70 mg/kg/gün olarak belirlenmiştir²⁸. Misk ksilen, misk keton, 2-aminomisk ksilen, 4-aminomisk ksilen ve 2-aminomisk keton ile MCF-7, meme kanseri hücre hattı ile yapılan araştırmada misk ksilen, misk keton ve 4-aminomisk ksilen'in östrojenik etkisi ile kanser hücrelerinde üreme artışına neden olmakta; bu etkinin anti-östrojenik tamoksifen ile birlikte inkübe edilmesi ile azalması, östrojen reseptörleri üzerinden etkisi olduğunu göstermektedir.

Misk ksilenin atılma yarı ömrü sıçanlarda birkaç gün iken, insanlarda ortalama 80 gündür²⁹. Misk ketonu sitokrom p4501A1 ve 1A2 izoenzim uyarıcısı olup, misk ksilen ise 1A1 uyarıcısıdır³⁰. Aromatik aminlerden ve nitroarenlerden yıkım ürünü metabolitlerin [(nitro misk metabolitleri AMX (4-amino-MX) ve AMK (2-amino-MK)] hemoglobindeki sisteine bağlanması ise, bu bileşiklerle kümülatif karşılaşma göstergesi (biyomarker) olarak kullanılmaktadır³¹.

Sentetik misk bileşikleri yarı uçucu özellikte olup; Iowa ve Büyük Göller (Great Lakes, Amerika Birleşik Devletleri) çevresinde yapılan bir araştırmada 181 hava örneğinde altı polisiklik misk (HHCB, AHTN, ATII, AHMI, ADBI, and DPMI) ve iki nitro misk (misk ksilen ve misk keton) bileşiği tespit edilmiş; şehre yakın bölgelerdeki konsantrasyon şehir dışı bölgelerdekinden daha yüksek olduğu görülmüştür¹⁰. Fromme ve ark.³² Berlin Atık Su Değerlendirme Tesisleri'ndeki lağım sularında ortalama 7.8 μg/L HHCB, 2.5 μg/L AHTN, 0.13 μg/L ADBI; tesisat sularında ise 0.036 μg/L HHCB ve 0.014 μg/L AHTN (en yüksek olarak 0.18 μg/L HHCB, 0.06 μg/L AHTN) tespit etmiştir.

Gatermann ve ark.³³'nın misk bileşenlerinin REACH yönetmeliğine göre değerlendirildiğinde, biyoakümülasyon faktörünün 5000 L/kg'dan daha fazla olduğunu, bu nedenle yüksek biyoakümülatif olarak değerlendirilebileceklerini ileri sürmektedir. Balık türleri arasındaki biyoakümülasyon farklılığının farklı lipid içeriklerine sahip olmasından kaynaklandığı, vücutlarında lipid oranı düşük olan balık türlerinde daha düşük düzeyde biyoakümülasyon olduğu bildirilmiştir. Sazan ve yılan balıklarında lipid miktarının yüksek olmasına bağlı daha fazla biyoakümüle olduğu bildirilmiştir. Misk bileşenleri ile yapılan kalıntı analizlerinin büyük kısmını lipofilik özelliği ve akvatik ekosistemde daha yaygın bulunması nedeniyle, balık ve diğer deniz ürünlerinde yapılan araştırmalar oluşturmaktadır.

Duedahl-Olesen ve ark.¹'nın 1999-2004 yılları arasında Danimarka'daki alabalık çiftliklerinde yaptıkları araştırmada, 1999 yılında toplanan alabalık örneklerinde polisiklik misk bileşiklerinden HHCB ortalama 5.0 μg/kg (taze ağırlık), 2003 ve 2004 yılında toplanan örneklerde ise 1.2 μg/kg olarak tespit edilmiştir. Fromme ve ark.³²'nın çalışmasında HHCB, AHTN, ADBI ve ATII 341 balık örneğinde aranmış ve en yüksek HHCB kontaminasyonu olduğu tespit edilmiştir. Aynı çalışmada atık suların olduğu bölgede toplanan yılan balığı örneklerinde HHCB ortalama 1513 μg/kg bulunmuştur.

Laktasyondaki ineklerin sütüne nitro misk bileşikleri, süt işletmelerinde kullanılan deterjanlardan ve laboratuvar/işletme çalışanlarının kullandıkları parfümlerden geçebilmektedir. Blüthgen ve Ruoff³⁴ misk ksilen, misk keton, misk ambrette, misk mosken, misk tibeten ve 2,4,6-trinitrotoluen bileşiklerini ineklere 150 μg/inek (240 ng/ kg CA) 15 gün boyunca toluende çözdürülerek nişastalı jelatin kapsüller içerisinde gündüz sağım sonrasında ağızdan uygulamış ve lipofilik özellikteki bu bileşiklerin süt yağına geçişini değerlendirmişlerdir. Bu araştırmaya göre, nitro misk bileşiklerinin süte %0.04-0.08 oranında geçtiği, bu düşük miktarın çevresel etki değerlendirilmesinde az risk oluşturduğu bildirilmiştir. Kozmetikler ya da deniz ürünleri ile karşılaştırıldığında inek sütünün insanlar için daha az tehlike oluşturduğu bildirilmiştir. Kypke ve Zachariae³⁵ 2003 yılında farklı ülkelerden Almanya'ya ihraç edilen 368 hayvansal ürün arasından Brezilya'dan gelen kanatlı ve sığır ürünlerinde yüksek miktarda misk keton kalıntısı tespit etmiştir. Avrupa Birliği Referans Laboratuvarı, pestisit tarama çalışmalarında da organik ve geleneksel yöntemlerle üretilen süt ürünlerinde misk ksilen varlığını bildirmiştir³⁶.

Alman Tüketici Koruma ve Gıda Güvenliği Federal Kurumu (FOCPFS - Federal Office of Consumer Protection and Food Safety) tarafından 2009 yılında 4947 örnek üzerinde yapılan tarama sonucunda ise keçi peyniri, tereyağ ve margarin'de misk ksilen ve misk ketona rastlanmadığı bildirilmiştir³⁷.

Sonuç ve Öneriler
Kanalizasyon suları içerisinde tıbbi ilaçlar ile kişisel bakım ürünleri artıklarının arındırılmasına yönelik ülkemizde de çalışmalar³⁸ yapılmaktadır. Ancak bu araştırmaların Avrupa Birliği mevzuatlarında yer alan zararlı bileşiklerin tamamını kapsayacak şekilde genişletilmesine ihtiyaç vardır. Karsinojenik ve östrojenik etkili çevresel kirleticilerden misk ksilen ve misk keton bileşiklerinin ülkemizdeki tespiti konusunda araştırmalar yapılmalı, risk haritası çıkarılmalı, ulusal gıda ve çevre kontrol programları içerisinde bu bileşenler değerlendirilmeli ve uygun tedbirlerin alınması sağlanmalıdır.

1) Duedahl-Olesen L, Cederberg T, Pedersen KH, et al. Synthetic musk fragrances in trout from Danish fish farms and human milk. Chemosphere 2005; 61: 422-431.

2) OSPAR. “Musk xylene and other musks” http://www.ospar.org/documents/dbase/publications/p0020 0_bd%20on%20musk%20xylene.pdf/ 07.05.2013.

3) European Union Commission Directive. “Twenty-sixth Commission Directive 2002/34/EC of 15 April 2002 adapting to technical progress Annexes II, III and VII to Council Directive 76/768/EEC on the approximation of the laws of the Member States relating to cosmetic products.2002" http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/Lex UriServ.do?uri=CELEX:32003L0034:en:NOT/28.05.2013.

4) European Commission. “Scientific Committee on Toxicity, Ecotoxicity and the Environment (CSTEE). Opinion on the results of the Risk Assessment of: Musk Xylene- Human Helath Part. Brussels, C7/VR/csteeop/musk xyl hh/080104 D(04), 2004” http://ec.europa.eu/health/archive/ph_risk/ committees/sct/.../out219_en.pdf /28.05.2013.

5) Canadian Environment-Defense. “Not So Sexy: The Health Risks of Secret Chemicals in Fragnance. Breast Cancer Fund, Commonweal and Environment Group, 2010” http://safecosmetics.org/downloads/NotSoSexy_report_Ma y2010.pdf/ 08.05.2013.

6) European Chemicals Agency (ECHA). “Background document for 5-tert-butyl-2,4,6-trinitro-m-xylene (musk xylene)” http://echa.europa.eu/documents/10162/13640/ musk_xylene_en.pdf/ 07.05.2013.

7) Yamagishi T, Miyazaki T, Horii S, et al. Identification of musk xylene and musk ketone in freshwater fish collected from the Tama river, Tokyo. Bull Environ Contam Toxicol 1981; 26: 656-662.

8) Yamagishi T, Miyazaki T, Horii S, Akiyama K. Synthetic musk residues in biota and water from Tama River and Tokyo Bay (Japan). Arch Environ Contam Toxicol 1983; 12: 83-89.

9) Moldovan Z. Occurrences of pharmaceutical and personal care products as micropollutants in rivers from Romania. Chemosphere 2006; 64: 1808-1817.

10) Peck AM, Hornbuckle KC. Synthetic musk fragrances in urban and rural air of Iowa and the Great Lakes. Atmos Environ 2006; 40: 6101-6111.

11) Artola-Garicano E, Borkent I, Hermens JL, et al. Removal of two polycyclic musks in sewage treatment plants: freely dissolved and total concentrations. Environ Sci Technol 2003; 37: 3111-3116.

12) Horii Y, Reiner JL, Loganathan BG, et al. Occurrence and fate of polycyclic musks in wastewater treatment plants in Kentucky and Georgia, USA. Chemosphere 2007; 68: 2011-2020.

13) Schiavone A, Kannan K, Horii Y, et al. Polybrominated diphenyl ethers, polychlorinated naphthalenes and polycyclic musks in human fat from Italy: Comparison to polychlorinated biphenyls and organochlorine pesticides. Environ Pollut 2010; 158: 599-606.

14) Hutter H-P, Wallner P, Moshammer H, et al. Blood concentrations of polycyclic musks in healthy young adults. Chemosphere 2005; 59: 487-492.

15) Raab U, Preiss U, Albrecht M, et al. Concentrations of polybrominated diphenyl ethers, organochlorine compounds and nitro musks in mother's milk from Germany (Bavaria). Chemosphere 2008; 72: 87-94.

16) Reiner JL, Wong CM, Arcaro KF, et al. Synthetic musk fragrances in human milk from the United States. Environ Sci Technol 2007; 41: 3815-3820.

17) Yin J, Wang H, Zhang J, et al. The occurrence of synthetic musks in human breast milk in Sichuan, China. Chemosphere 2012; 87: 1018-1023.

18) Wang H, Zhang J, Gao F, et al. Simultaneous analysis of synthetic musks and triclosan in human breast milk by gas chromatography tandem mass spectrometry. J Chromatogr B Analyt Technol Biomed Life Sci 2011; 879: 1861-1869.

19) Zhou J, Zeng X, Zheng K, et al. Musks and organochlorine pesticides in breast milk from Shanghai, China: levels, temporal trends and exposure assessment. Ecotoxicol Environ Saf 2012; 84: 325-333.

20) Hutter HP, Wallner P, Moshammer H, et al. Synthetic musks in blood of healthy young adults: Relationship to cosmetics use. Sci Total Environ 2009; 407: 4821-4825.

21) Human Toxome Project. “Pollution in Minority Newborns, Summary of Chemicals Found in Pollution in Minority Newborns”. http://www.ewg.org/sites/humantoxome/ participants/participantgroup.php?group=mcb/13.05.2013.

22) Apostolidis S, Chandra T, Demirhan I, et al. Evaluation of carcinogenic potential of two nitro-musk derivatives, musk xylene and musk tibetene in a host-mediated in vivo/in vitro assay system. Anticancer Res 2002; 22: 2657-2662.

23) Maekawa A, Matsushima Y, Onodera H, et al. Long-term toxicity/carcinogenicity of musk xylol in B6C3F1 mice. Food Chem Toxicol 1990; 28: 581-586.

24) Bitsch N, Dudas C, Körner W, et al. Estrogenic activity of musk fragrances detected by the E-screen assay using human mcf-7 cells. Arch Environ Contam Toxicol 2002; 43: 257-264.

25) Chou YJ, Dietrich DR. Interactions of nitromusk parent compounds and their amino-metabolites with the estrogen receptors of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) and the South African clawed frog (Xenopus laevis). Toxicol Lett 1999; 111: 27-36.

26) Parker RD, Buehler EV, Newmann EA. Phototoxicity, photoallergy, and contact sensitization of nitro musk perfume raw materials. Contact Dermatitis 1986; 14: 103- 109.

27) Luckenbach, T, Epel D. Nitromusk and polycyclic musk compounds as long-term inhibitors of cellular xenobiotic defense systems mediated by multidrug transporters. Environ Health Perspect 2005; 113: 17-24.

28) Institute for Health and Consumer Protection, European Chemicals Bureau. 5-tert-butyl-2,4,6-trinitro-m-xylene (musk xylene). European Union Risk Assessment Report, 3rd Priority List, CAS No: 81-15-2, EINECS No: 201-329- 94 2005.

29) Helbling KS, Schmid P, Schlatter C. The trace analysis of musk xylene in biological samples: Problems associated with its ubiquitous occurrence. Chemosphere 1994; 29: 477-484.

30) Minegishi K, Nambaru S, Fukuoka M, et al. Distribution, metabolism, and excretion of musk xylene in rats. Arch Toxicol 1991; 65: 273-282.

31) Mottaleb MA, Zhao X, Curtis LR, et al. Formation of nitro musk adducts of rainbow trout hemoglobin for potential use as biomarkers of exposure. Aquat Toxicol 2004; 67: 315- 324.

32) Fromme H, Otto T, Pilz K. Polycyclic musk fragnances in water and fish samples from Berlin. Food Addit Contam 2001; 18: 937-944.

33) Gatermann R, Biselli S, Hühnerfuss H, et al. Synthetic musks in the environment. Part 1: Species-dependent bioaccumulation of polycyclic and nitro musk fragrances in freshwater fish and mussels. Arch Environ Contam Toxicol 2002; 42: 437-46.

34) Blüthgen A, Ruoff U. Carry-over of diethylhexylphthalate and aromatic nitro compounds into the milk of lactating cows. 3rd Karlsruhe Nutrition Symposium European Research Towards Safer and Better Food Review and Transfer Congress, Karlsruhe, Germany, 18-20 October 1998, Proceedings Part 2: Poster Presentation.

35) Kypke K, Zachariae W. “Residues of pesticides and contaminants in food of animal origin: Comparison of products from different countries of origin. European Pesticide Residue Workshop 20-23 June 2010, Strasbourg, Fransa. Poster Presentation” http://www.eprw2010.com/download/Poster%20Monitoring/ PM%20029%20Kypke/PM%20029%20Kypke.pdf/10.05.20 13.

36) Lippold R. “Update on Pesticide Residues Analytical Tools to Improve Food Control. INTI-Workshop, 16 May 2011, Buenos Aires, Argentina” http://www.inti.gob.ar/lacteos/ pdf/SeminarioPesticidas16-05-11/RalfLippoldOverview. pdf/12.05.2013.

37) FOCPFS - Federal Office of Consumer Protection and Food Safety. “Reports on the National Food Monitoring” http://www.bvl.bund.de/EN/01_Food/05_LM_Monitoring_en /01_Reports_LM_Monitoring/lm_monitoring_abstract_repor t2009_basepage.html?nn=1408636/13.05.2013.

38) Şahan A. Farmosetik Maddelerin Aktif Çamur Arıtma Prosesinde Abiyotik Gideriminin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, 2007.