Kafa kemikleri neurocranium ve splanchnocranium olmak üzere iki bölümde incelenir. Neurocranium'u os occipitale, os sphenoidale, ossa parietalia, ossa frontalia ve ossa temporalia'dan oluşturur^6-8. Kanatlılarda condylus occipitalis tek çıkıntıdan oluşmuştur. Orbita kafatasında büyük yer kaplamaktadır. Başın en büyük kemiği orbitalar arasında bulunan os frontale'dir. Kanatlılarda os interparietale bulunmaz^9,10. Yapılan literatür taramalarında tavuk, horoz, ördek, kaz, leylek, kızıl şahin, kelaynak, çamurcun gibi çeşitli evcil kümes hayvanları, penguen gibi deniz kuşlarının, papağan ve muhabbet kuşları gibi ekzotik kanatlıların neurocranium'ları üzerinde yapılmış çalışmalara kısıtlı olarak rastlanılmıştır^7,8,10-22.

Ancak beç tavuğu ve hindilerde neurocranium'ları üzerinde karşılaştırmalı bir anatomik çalışma yapılmadığı görülmüştür. Bu çalışmada Phasinidae familyasının Numidinae alt familyasında yer alan beç tavuğu ve hindinin neurocranium kemiklerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi ve önemli farklılıkların ortaya konulması amaçlandı.

İstatiksel analizler için SPSS 20.0 programı kullanıldı²⁶. Çalışmada niceliksel ölçekli gözlemleri verilen iki örneklemin aynı dağılımdan gelip gelmediğini incelemek için kullanılan nonparametrik ‘'Mann-Whitney U testi'' kullanıldı. Veriler aritmetik ortalama ve standart hata ile gösterildi. Gruplar arasındaki farklılığın önem derecesi P<0.01 düzeyinde değerlendirildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Beç tavuğu ve hindiden alınan ölçümler (n: 5)

Os occipitale: Os basioccipitale, os supraorbitale ve os exoccipitale olmak üzere üç bölümden meydana geldiği ve foramen magnum'u oluşturduğu tespit edildi. Foramen magnum'un her iki türde de vertical ve nuchal bulunduğu gözlendi. Deliğin altında atlas ile eklem yapan tek çıkıntılı yarım küre şeklinde condylus occipitalis yer almaktaydı. Foramen magnum'un yatay çapı beç tavuklarında hindilerden uzun olmasına rağmen istatiksel açıdan anlamlı bulunmadı (P>0.05). Foramen magnum'un dikey çapı hindilerde uzun olmasına rağmen istatiksel açıdan anlamlı (P>0.05) bulunmadı. Araştırma materyali her iki türde de os occipitale ile cavum tympanicum arasında foramen jugulare bulunmaktaydı. Os supraoccipitale ile os parietale kemikleri arasındaki fontanella hindilerde hafif kabarık, beç tavuğunda düz şekilde yer almaktaydı (Şekil 1-3).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Cranium'ların lateral görünümü. A. Beç tavuğu, B. Hindi, a. Os frontale, b. Os parietale. c. Os temporale.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2: Cranium'ların caudoventral görünümü. A. Beç tavuğu, B. Hindi, Fm I. Foramen magnum yatay çapı, Fm II. Foramen magnum dikey çapı, d. Condylus occipitalis. e. Os occipitale.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 3: Cranium'ların ventral görünümü. A. Beç tavuğu, B. Hindi, d. Condylus occipitalis, e. Os occipitale, f. Os sphenoidale.

Os sphenoidale: Her iki türde de üçgen şeklinde olan os sphenoidale cavum cranii'nin ventral duvarının oluşumuna katıldığı basisphenoidale ve presphenoidale'den meydana geldiği gözlendi. Caudal'de os occipitale, lateralde os ethmoidale ile bağlantı olduğu tespit edildi. Basisphenoidale'nin ortada çıkıntı şeklinde olan corpus ve iki ala temporalis'e sahip olduğu tespit edildi. Her iki türde de kas yapışmasına yarayan hindilerde daha belirgin olan bir çıkıntı bulunmaktaydı. Os sphenoidale'nin cranialde yer alan bölümü presphenoidale bir corpus ve iki ala orbitalisten oluşmaktaydı. Os presphenoidale'nin medialinde ostium tubae auditiva beç tavuklarında daha derin olarak tespit edildi. Ala orbitalisler öne doğru os ethmoidale'nin vertikal parçası ile birleşerek oluşturduğu septum interorbitale'nin hindilerde uzun beç tavuklarında kısa olarak şekillendiği tespit edildi (Şekil 1, 2).

Ossa parietalia: Os frontale ile os temporale arasında yer alan os parietalia her iki türde de konveks olmakla beraber caudal'e doğru yassılaşmış, hindilerde ise dorsal'de bulunmaktaydı.

Ossa temporalia: Çift olarak bulunan os oticum ve pars squamosa'nın birleşmesinden oluştuğu tespit edildi. Os oticum; os epioticum, os opisthoticum ve os prooticum'dan meydana gelmekte olup cavum cranii'nin lateral duvarını oluşturmaktaydı. Porus acusticus externus'un beç tavuklarında hindiler'e göre büyük olarak şekillendiği tespit edildi.

Ossa parietalia: Os frontale ile os temporale arasında yer alan os parietalia her iki türde de konveks olmakla beraber caudal'e doğru yassılaşmış, hindilerde ise dorsal'de bulunmaktaydı.

Ossa temporalia: Çift olarak bulunan os oticum ve pars squamosa'nın birleşmesinden oluştuğu tespit edildi. Os oticum; os epioticum, os opisthoticum ve os prooticum'dan meydana gelmekte olup cavum cranii'nin lateral duvarını oluşturmaktaydı. Porus acusticus externus'un beç tavuklarında hindiler'e göre büyük olarak şekillendiği tespit edildi.

Ossa frontalia: Neurocranium'un çift kemiklerinden ossa frontale'nin pars nasalis, pars orbitalis, pars frontalis bölümlerinden oluştuğu tespit edildi. Beç tavuklarında facies dorsalis'inde dar ve ortasında spongioz dokudan oluşan miğfer şeklinde ibiğin oluşumuna katılan caudodorsal yönde boynuz çıkıntısı yer almaktayken, hindilerde os frontalia geniş ve çıkıntı bulunmamakla beraber pars nasalis kısmında yer alan çukur ve pars frontalis'in ortasındaki oluk hindilerde daha derin olduğu tespit edildi. Her iki türde de pars nasalis'in çok iyi geliştiği gözlendi. Proc. supraorbitalis hindilerde sivri ve kalın şekillenmekteyken, beç tavuğunda yassı ve ince olarak tespit edildi. Türler arasındaki belirgin şekil farklılığı bulgusu iki örneklemin aynı dağılımdan gelip gelmediğini incelemek için ölçümleri yapıldı. Proc. supraorbitalis uzunluk olarak hindilerde daha fazla olduğu ve istatiksel açıdan P<0.01 düzeylerinde önemli olduğu gözlendi. Her iki türde de kas yapışmasına yarayan hindilerde daha belirgin olan bir çıkıntı bulunmaktaydı (Şekil 1, 2).

Os interparietale: Her iki türde de os interparietale'nin bulunmadığı ve os ethmoidale'nin de viscerocranium kemiklerinin oluşumuna katıldığı saptandı.

Mc Lelland^13, tavukta foramen magnum'un üçgene benzer bir şekle sahip olduğunu, Nickel ve ark.^9, güvercinde basal'da ve horizontal, ördek ve kazda nuchal bölgede ve vertical, Çakır^7, ise kelaynaklarda oblik olarak caudoventral olarak yer aldığını belirtmiştir. Çalışmamızda ördek ve kazlarda bulgulara paralel olarak foramen magnum her iki türde de vertical ve nuchal olarak yer aldığı tespit edildi. Özdemir ve ark.^17, balabanda condylus occipitalis yarım küreyi andırmakta olduğunu os occipitale ile cavum tympani arasında foramen jugulare'nin yer aldığını bildirmişlerdir. İncelenen her iki türde de benzer bir şekle sahip olduğu tespit edildi. Os supraoccipitalis ve parietal kemiklerin arasındaki fontanella'nın Mc Lelland¹³ genç kuşların hepsinde bulunduğunu, Çakır^7, kelaynak kuşlarında bulunmadığını, Özdemir ve ark.^17, balaban ve kızıl şahinde sağlı sollu iki adet bulunduğunu bildirmişlerdir. Çalışma materyallerinin her ikisinde sağlı sollu olmakla beraber, hindilerde hafif kabarık, beç tavuğunda düz olarak tespit edildi. Özdemir ve ark.¹⁷ balabanda basisphenoidale'de kas yapışmasına yarayan bir çıkıntı bulunmakta olduğu bildirmişler, inceleme materyallerimizden her iki türde de kas yapışmasına yarayan hindilerde daha belirgin olan bir çıkıntı bulunmaktaydı. Mc Lelland¹³ genç kuşların ötücü olanlarında os presphenoidale'nin medialindeki ostium tubae auditiva'nın iyi geliştiğini ve derinde yer aldığını bildirmiştir. İncelenen materyallerimizden hindilerde sığ, beç tavuklarında daha derin şekillendiği tespit edildi. Özdemir ve ark.¹⁷ balabanda, Çakır⁷ kelaynak kuşlarında septum interorbitale'nin uzun ve yassı olarak şekillendiğin bildirmişlerdir. Çalışmadaki hindilerde septum interorbitale'nin uzun, beç tavuklarında kısa olarak şekillendiği tespit edildi. Koch ve Rossa^16, ossa frontalia'nın ossa parietalia'dan çok daha geniş olduğunu belirtmişlerdir. Beç tavuklarında spongioz dokudan oluşan dar ve ortasında miğfer şeklinde ibiğin oluşumuna katılan caudadorsal yönde boynuz çıkıntısı yer almaktayken, hindilerde os frontalia geniş ve çıkıntı bulunmamakla beraber pars nasalis kısmında yer alan çukur ve pars frontalis'in ortasındaki oluk hindilerde daha derin olduğu tespit edildi. Literatür bilgilerinde Doğuer ve Erençin^4, Mc Lelland^13, Can ve ark.^27, Çakır^7, Dursun^6, Orhan ve ark.^14, Orhan ve Kabak^15, Gültekin^18,28, Jollie²⁰ ifade edildiği gibi, incelenen her iki türde de os interparietale'nin bulunmadığı ve os ethmoidale'nin de viscerocranium kemiklerinin oluşumuna katıldığı saptandı.

Sonuç olarak; aynı familyada yer alan beç tavuğu ve hindi neurocranium'u oluşturan kemikler arasında önemli farklılıklar tespit edildi.

1) Sarıca M, Camcı H, Selçuk E. Bıldırcın, Sülün, Etçi Güvercin, Beç Tavuğu ve Devekuşu Yetiştiriciliği. 4. Baskı, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi, 2003.

2) Demirsoy A. Yaşamın Temel Kuralları, Omurgalılar (Sürüngenler, Kuşlar ve Memeliler). 1. Baskı, Ankara: Meteksan AŞ, 1992; 3: 279-82.

3) Yıldırım A. Etlik Beç tavuklarının beslenmesi. Hayvansal Üretim 2009; 50: 60-65.

4) Doğuer S, Erençin Z. Evcil Kuşların Komparativ Anatomisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımı, 1964.

5) Kuru M. Omurgalı Hayvanlar. Ankara: Palme Yayıncılık, 1999.

6) Dursun N. Evcil Kuşların Anatomisi (Hareket Sistemi). Ankara: Medisan Yayınları, 2014.

7) Çakır A. Kelaynak kuşunda (Geronticus eremita) neurocranium kemikleri. Türk Veteriner Hekimleri Birliği Dergisi 2001; 72: 35-38.

8) Chiasson RB. Laboratory Anatomy of the Pigeon. Dubuque, Iowa: WMC Brown Company Publishes, 1959;

9) Nickel R, Schummer A, Seiferle E. Anatomy of the Domestic Birds. Berlin: Verlag Paul Parey, 1977.

10) Getty R. The Anatomy of the Domestic Animals, Systema Digestorium. 5th Edition, Philadelphia, London, Toronto: WB Saunders Company, 1975.

11) Evans HE. Guide to the Dissection of the Chicken. New York: University of Cornell, Ithaca, 1952.

12) Dominique GH, Ron AM. Morphology of the lingual apparatus of the domestic chicken, Gallus gallus, with special attention on the structure of the fasciae. Am J Vet Anat 1989; 186: 217-257.

13) McLelland J. A Color Atlas of Avian Anatomy. London: Wolfe Publishing Ltd, 1990.

14) Orhan OI, Ozgel O, Kabak M. Kızıl şahinde (Buteo rufinus) neurocranium kemikleri. Ankara Üniv Vet Fak Derg 2002; 49: 153-157.

15) Orhan OI, Kabak M. Facial bones of long-legged buzzard (Buteo rufinus). Anat Histol Embryol 2006; 35: 211-216.

16) Koch T, Rossa E. Anatomy of the Chicken and Domestic Birds. Iowa: The Iowa State University Press, 1973.

17) Özdemir D, Özüdoğru Z, Can M, Sunar M. Balaban (Botaurus stellaris) ve kızıl şahin (Buteo rufinus) neurocranium'u üzerinde karşılaştırmalı makro-anatomik incelemeler. Atatürk Üniv Vet Fak Derg 2009; 4: 169-175.

18) Gültekin M. Yerli tavuk ve horozun iskeleti ile yerli hindi iskeleti arasındaki sabit makro-anatomik ayrımlar üzerinde incelemeler. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1957; 4: 6-14.

19) Gooders J. Birds, an illusturated survey of the bird families of the world. London: The Hamlyn Publishing Group Limited, 1975.

20) Jollie MT. The head skeleton of the chicken and remarks on the anatomy of this region in other birds. Journal Morphology 1957; 100: 389-436.

21) Özkan ZE. Erkek ve dişi bıldırcınlarda (Coturnix coturnix) cranium üzerinde makro-anatomik ve osteometrik incelemeler. Kafkas Üniv Vet Fak Derg 2002; 8: 147-151.

22) Austin OL, Singer A, Zim HS. Birds of the world a survey of the twenty-seven orders and one hundred and fifty-five families. London: The Hamlyn Publishing Group Limited, 1975.

23) Baumel JJ. Handbook of Avian Anatomy, Nomina Anatomica Avium. Second Edition, Cambridge: Published by the Nuttall Ornihological Club, 1993.

24) Taşbaş M, Tecirlioğlu S. Maserasyon tekniği üzerinde araştırmalar. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1996; 12: 324-330.

25) King AS, Mc Lelland J. Birds, Their Structure and Function. Second Edition, London: Bailliere Tindall, 1984.

26) Büyüköztürk Ş. Sosyal Bilimlerde Veri Analizi El Kitabı. Ankara: Pegem Yayınevi, 2011.

27) Can M, Özdemir D, Özüdoğru Z. Çamurcun (Anas crecca) iskelet sistemi üzerinde makro-anatomik araştırmalar I. Skeleton axiale. FÜ Sağ Bil Vet Derg 2010; 24: 123-127.

28) Gültekin M. Evcil Memeli ve kanatlıların karşılaştırmalı osteologia'sı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.