Tulum peynirinin üretimi ve olgunlaştırılması sırasında peynirde bulunabilecek patojen bakterilerin inhibisyonunu ve/veya ölmelerini sağlayan birçok stres faktörü (aw, pH, ORP, asitlik) meydana gelmektedir ⁴. Ancak patojenler gıda içindeki bu stres faktörlerini elimine etmek için adaptasyon mekanizmalarını çalıştırarak hayatta kalmaya çalışmaktadırlar ⁵. Bakterilerin adaptasyon mekanizmalarının aktif hale gelebilmesi için sublethal streslere maruz kalmaları gerekmektedir ^4,5. Peynir üretimi esnasında pH düzeyinin yavaş yavaş düşmesinin ve asitliğin yavaş yavaş artmasının, birçok patojenin asit tolerans sistemlerini (ATR) aktif hale getiren sublethal ortamın şekillenmesine sebep olduğu anlaşılmıştır ^6,7. Bu olumsuz koşullara yeterli bir süre maruz kalan patojenlerde çok sayıda strese dayanıklılık mekanizması aktif hale gelebilmektedir. Patojenlerin kazandığı bu dayanıklılık pek çok durumda, çapraz-korunma olarak adlandırılan sıcaklık dahil çok çeşitli olumsuz koşula dayanıklılık şeklinde ortaya çıkmaktadır ^6,8. Bu mekanizmaları aktif hale gelen patojenler lethal asiditeye sahip mideden geçerken, rezistans sistemleri aktif hale gelmemiş patojenlere göre daha yüksek yaşama şansına sahip olabilmektedir ⁹. Diğer bir ifadeyle, midede yıkımlanma az olduğu için bu bakterilerin daha az sayıda alınmaları bile tehlikeli enfeksiyonlara neden olmaları için yeterlidir.

Geleneksel yöntemler ile yapılan tulum peynirlerinde patojenlerin yaşama kabiliyetleri üzerine yapılan çalışmalar çok azdır. Bu çalışmada aside adapte edilmiş ve adapte edilmemiş Listeria monocytogenes ve E. coli O157:H7’nin tulum peynirinin 120 günlük olgunlaşma süresi boyunca yaşama kabiliyetleri incelenmiştir.

İnokülumun Hazırlanması: L. monocytogenes ve E. coli O157:H7’nin belirtilen suşları –20 oC’den çıkarılarak, Tyrptic Soy Broth’a ekilerek (TSB, LABM, Lancashire, İngiltere) L. monocytogenes 30 oC ve E. coli O157:H7 35 ºC’de 24 saat inkübe edildi. Aside adapte suşları hazırlamak için %1 glukoz eklenmiş TSB içerisinde ve aside adapte edilmemiş suşları hazırlamak için ise glukoz içermeyen TSB içerisinde E. coli O157:H7 35 ºC’de, Listeria monocytogenes ise 30 ºC’de 24 saat inkübe edildi ¹⁰. Daha sonra her bir patojenin 5’er suşu santrifüj (4.200 rpm/15 dk.) edilerek (Nüve NF 800R, Ankara, Türkiye) üstte kalan süpernatant uzaklaştırıldı ve yaklaşık 9 mL steril %0.9’luk NaCl (serum fizyolojik) ilave edilerek pelet yıkandı ve tekrar santrifüj edildi. Santrifüj sonrası elde edilen her iki patojene ait peletlerden aside adapte edilenler ve aside adapte edilmemişler ayrı ayrı birleştirildi ve suşlar inokülasyon için hazır hale getirildi.

Şavak Tulum Peynirine Kontaminasyon Aşaması ve Analiz Günleri: Şavak tulum peynirinin yapım aşaması tamamlanmış, ancak olgunlaşma aşamasına geçmemiş olan peynir örneklerine, her bir patojenin aside adapte olmuş veya aside adapte olmamış şuşları kendi aralarında miks haline getirildi. İnokülasyon için hazırlanmış bakteri miksleri her iki patojen için yaklaşık olarak 6.00±1.00 log10 kob/g olacak şekilde peynir kitlesine ilave edildi. Daha sonra inokülumun homojen dağılımını sağlamak için peynirler en az 5 dk. boyunca manuel olarak karıştırıldı. Elde edilen kontamine edilmiş peynir örnekleri steril plastik konteynırlara konulduktan sonra 6 oC’de olgunlaşmaya bırakıldı. Mikrobiyolojik ve kimyasal analizler olgunlaşmanın 0, 15, 30, 45, 60, 90 ve 120. günlerinde yapıldı. Çalışma birbirinden bağımsız 3 tekrar ve her tekrarda tüm analizler 2 paralel olarak gerçekleştirildi.

Mikrobiyolojik Analizler: Peynir örneklerinden aseptik şartlar altında 25 g örnekler alındı ve 225 ml %0.1’lik steril peptonlu su (LABM, Lancashire, İngiltere) ilave edildi. Daha sonra 2 dakika boyunca karıştırıcıda (Stomacher 400) homojenize edildi ve desimal dilüsyonları yapılıp plaklara çift seri ekim yapıldı. Mikrobiyolojik analizlerde yayma plak yöntemi kullanıldı.

E. coli O157:H7 Sayımı: E. coli O57:H7 sayımı Cefixim Tellurite ilave Sorbitol MacConkey Agar (CT-SMAC) (LABM, Lancashire, İngiltere) besiyerinde yapıldı ve 35 oC’de 24 saat inkübe edildikten sonra 30–300 arasındaki beyaz renkli koloniler sayıldı ¹¹.

L. monocytogenes Sayımı: Listeria monocytogenes sayımı PALCAM Agar (Oxoid, Basingstoke, Hants., İngiltere) besiyerinde yapıldı ve 30 ºC’de 24 saat inkübe edildikten sonra 30-300 arasındaki kahverengi-zeytuni renkli koloniler sayıldı ¹⁰.

Diğer Mikrobiyolojik Analizler: Lactobacillus spp. sayımı de Man Rogosa Sharpe Agar’da (MRS) (LABM) 30 °C’de 72 saat ^12, Lactococcus spp. sayımı M17 Agar’da (LABM) 22 °C’de 72 saat ^13, toplam mezofil aerob bakteri ve psikrofil bakteri sayımları da Plate Count Agar’da (PCA) (LABM) 35 °C’de 48-72 saat ve 7 °C’de 7 gün ¹⁴ inkübe edilerek yapıldı.

Kimyasal Analizler: pH tayini, pH metre (Selecta pH 2001, İspanya) ile daldırma yöntemine göre ^15, peynirde toplam asitlik ve tuz tayini ise AOAC prosedürlerine göre ^16,17 yapıldı.

İstatistiksel Analizler: Bakteri sayıları log10 kob/g'a çevrildi. Çalışmada parametrik testlerin ön şartlarından varyansların homojenliği “Levene” testi ile kontrol edilirken, normallik varsayımına ise “Shapiro-Wilk” testi ile bakılarak parametrik testler kullanılmıştır. Gruplar arası farklılıklar "Student t testi" ile belirlenirken zamanlar arası farklılıklara tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve post-hoc analizi olarak “Tukey” testi kullanılarak bakıldı. İstatistiksel önem seviyesi 0.05 olarak kabul edildi. Verilerin analizi, Statistical Analysis System (SAS) kullanılarak yapıldı ¹⁸.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Şavak tulum peynirinin olgunlaştırma aşamasında aside adapte ve adapte edilmemiş E. coli O157:H7 suşlarının 6 °C’de 120 günlük olgunlaştırma periyodundaki sayıları (log10 kob/g)

Listeria monocytogenes sayıları asit adapte edilmiş grupta olgunlaşma periyodunun başlangıcında 5.95±0.16 log10 kob/g olarak bulunurken, 120. günde ise 3.53±0.82 log10 kob/g olarak bulunmuştur. Asit adapte edilmiş grupta olgunlaşma periyodu boyunca L. monocytogenes sayısındaki değişimin istatistiksel olarak önemli olduğu tespit edilmiştir (P<0.05). Asit adapte edilmemiş grupta ise L. monocytogenes sayısı olgunlaşma periyodunun başında 6.84±0.11 log10 kob/g olarak tespit edilmişken, 120. günde 3.01±0.21 olarak belirlenmiştir. Asit adapte edilmemiş grupta da olgunlaşma periyodu boyunca L. monocytogenes sayısındaki azalmanın istatistiksel olarak önemli olduğu tespit edilmiştir (P<0.05). Asit adapte edilmiş ve edilmemiş gruplar arasında tüm olgunlaşma periyodu boyunca elde edilen sayılar arasındaki farkların istatistiksel olarak önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Şavak tulum peyniri örneklerinde aside adapte edilmiş ve edilmemiş gruplardaki L. monocytogenes sayıları Tablo 2’de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Şavak tulum peynirinin olgunlaştırma aşamasında aside adapte ve adapte edilmemiş Listeria monocytogenes suşlarının 6 °C’de 120 günlük olgunlaşma perdiyodu boyunca elde edilen sayıları (log10 kob/g)

Aside adapte edilmiş ve aside adapte edilmemiş peynir örneği gruplarının toplam mezofilik aerobik bakteri, psikrofilik bakteri, Lactococcus spp. ve Lactobacillus spp. sayıları Tablo 3’de gösterilmiştir. Toplam mezofilik aerobik bakteri sayısı olgunlaşma periyodunun başlangıcında aside adapte edilmiş grupta 8.42±0.23 log10 kob/g olarak bulunmuşken, aside adapte edilmemiş grupta ise 8.45±0.25 log10 kob/g olarak bulunmuştur. Olgunlaşma periyodunun sonunda ise TMAB sayıları aside adapte edilmiş ve edilmemiş gruplarda sırasıyla 8.26±0.32 ve 8.15±0.2 log10 kob/g olarak bulunmuştur. Tüm olgunlaşma periyodu boyunca iki grup arasında TMAB sayıları yönünden istatistiksel bir farklılık olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Benzer şekilde grupların kendi içinde olgunlaşma periyodu boyunca TMAB sayısı açısından önemli bir değişiklik olmamıştır (P>0.05). Psikrofil bakteri sayıları aside adapte edilmiş ve edilmemiş grupta olgunlaşma periyodunun başlangıcında 8.13±0.49 ve 8.26±0.43 log10 kob/g olarak bulunurken, olgunlaşma periyodunun sonunda ise 8.14±0.1 ve 8.17±0.08 olarak bulunmuştur. Psikrofil bakteri sayılarında hem gruplar arasında hem de olgunlaşma boyunca grup içindeki değişimler önemsiz bulunmuştur (P>0.05). Aside adapte edilmiş ve aside adapte edilmemiş gruplarda Lactococcus spp. sayısı olgunlaşma periyodu başlangıcında sırasıyla 8.84±0.62 ve 8.9±0.43 olarak bulunmuş ve aradaki farkın önemsiz olduğu tespit edilmiştir. Tüm olgunlaşma periyodu boyunca Lactococcus spp. sayılarındaki değişim önemsiz bulunmuştur (P>0.05) Lactobacillus spp. sayıları olgunlaşma periyodunun başında aside adapte edilmiş ve edilmemiş gruplarda sırasıyla 8.94±0.32 ve 8.95±0.33 olarak bulunmuştur. Lactobacillus spp. sayılarındaki değişim tüm olgunlaşma periyodu boyunca önemsiz bulunmuştur (P>0.05).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Şavak tulum peynirinin 6 ⁰C’de 120 gün boyunca olgunlaştırılması süresince bazı mikroorganizmalardaki değişimler (log10 kob/g)

Şavak tulum peyniri örneklerinden elde edilen kimyasal analiz bulguları, aynı peynirin ikiye bölünmesi sonucu oluşturulan gruplar ve gruplara patojen bakterilerin dışında herhangi başka bir madde ilavesi yapılmadığı için iki grubun ortalaması alınmış ve tek bir değer olarak Tablo 4’de gösterilmiştir. Yapılan analiz sonucunda olgunlaşma periyodunun başlangıcında ve 120. günde pH miktarının sırasıyla 4.74±0.12 ve 4.92±0.41 olduğu tespit edilmiştir. Olgunlaşma periyodu boyunca pH değişiminin istatistiksel olarak önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Laktik asit miktarının olgunlaşma periyodunun başında ve 120. gününde sırasıyla %1.74±0.22 ve %1.89±0.41 olduğu tespit edilmiştir. Olgunlaşma periyodunda laktik asit miktarının bir miktar artmış olduğu tespit edilmiş olmasına rağmen, başlangıç günü ile 120. gün arasındaki farkın istatistiksel olarak önemli olmadığı belirlenmiştir (P>0.05). Tuz miktarında da laktik asit ve pH değerleri gibi olgunlaşma periyodu boyunca istatistiksel bir fark olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Tuz miktarı olgunlaşma periyodunun başlangıcında %2.92±0.38 olarak bulunmuşken, 120. günde ise %3.10±0.27 olarak bulunmuştur.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Şavak tulum peynirinin 6 °C’de 120 gün boyunca olgunlaştırması süresince pH, laktik asit ve tuz miktarlarındaki değişimler

Gıdaların üretim, muhafaza ve olgunlaştırılması esnasında patojen mikroorganizmaların yaşamını veya aside dirençliliğini araştıran çalışmalarda, aside dirençli ve aside dirençli olmayan suşlar arasındaki farklılıkların tespit edilmesi amaçlanmıştır ^25-27. Fermente bazı gıdalarda yapılan çalışmalar da aside adapte olmayan mikroorganizmaların da aside adapte edilen mikroorganizmalar kadar yaşayabildikleri ve gıdanın içerisinde fermentasyon işlemi sırasında aside adaptasyon kabiliyeti kazanabildikleri belirtilmektedir ^22,27. Ayrıca gıdanın üretimi ve muhafazası esnasında aside adapte olmamış mikroorganizmaların daha uzun süre canlılıklarını koruyabildikleri belirlenmiştir ^22,27. Bu konuda yapılan bir çalışmada %1 glikoz ilave edilmiş Tyrptic Soy Broth içerisinde aside adapte edilmiş bakteriler ile gıda ortamında aside adapte edilmiş (portakal, elma ve domates suyunda 24 saat bekletilmiş) bakterilerin sentetik mide sıvısında asit direnç kabiliyetleri karşılaştırıldığında, gıda ortamında aside dirençli hale getirilmiş bakterilerin daha dayanıklı olduğu belirtilmiştir ²⁸. Bu sonuçlar göz önüne alındığında mevcut çalışmamızda aside adapte edilmemiş grupların da kısa sürede adaptasyon kabiliyeti kazandıkları düşünülmektedir. Bu durum da aside adapte edilmiş grup ile aside adapte edilmemiş gruplar arasında fark çıkmaması sonucunu açıklayabilmektedir.

Asit adaptasyon konusunda yapılan bir başka çalışmada ^27, aside adapte edilmiş ve edilmemiş E. coli O157:H7 suşlarının yoğurt, set-yoğurt, kefir ve süzme yoğurtta fermentasyon öncesi ve sonrasında kontamine edilmiş ve 4 °C’de muhafaza sırasında bu bakterilerin yaşama kabiliyetleri incelenmiştir. Bu çalışmadan elde edilen bulgular olarak fermentasyon öncesi kontaminasyonda aside adapte olmayan bakterilerin daha dirençli oldukları, fakat fermentasyon sonrası kontaminasyonda ise aside adaptasyonun bakterinin yaşama gücünü arttırdığı belirtilmiştir. Aynı şekilde cottage peyniri (pH 4.71), yoğurt (pH 3.9), az yağlı (pH 5.25) ve yağlı (pH 5.16) cheddar peyniri gibi asidik gıdalarda yapılan bir çalışmada, bu ürünlerin hepsinde de L. monocytogenes’in asit adaptasyonla hayatta kalma kabiliyetinin arttığı belirtilmiştir ²¹.

Pastörize (endüstriyel) veya çiğ koyun sütünden (geleneksel) üretilen Galotyri peyniri ile yapılan çalışmalarda ^11,29, iki tipte üretilen bu peynire deneysel olarak E. coli O157:H7 ve L. monocytogenes inoküle edilmiş ve peynirlerin 4 °C ve 12 °C sıcaklıkta muhafazası sırasında bu patojenlerin yaşam kabiliyetleri incelenmiştir. Başlangıçta 7 log10 kob/g sayıda L. monocytogenes inoküle edilmiş ve 12 °C’de muhafaza edilen örneklerde 21. günden itibaren patojen sayısının tespit edilebilir seviyenin altında düştüğü belirtilmiştir ²⁹. Ancak 4 °C’de muhafaza edilen örneklerde ise L. monocytogenes sayısının 28. günde yaklaşık 1.6 log10 kob/g olduğu belirtilmiştir. E. coli O157:H7 ile deneysel olarak kontamine edilmiş (6.5 log10 kob/g) Galotyri peynirinde ise endüstriyel üretim ile hazırlanan peynirlerde her iki muhafaza sıcaklığında da (4 °C ve 12 °C) yaklaşık muhafazanın 14. gününden itibaren bu patojenin tespit edilebilir seviyenin altına düştüğü belirtilmiştir ¹¹. Ancak geleneksel üretimde her iki muhafaza derecesinde de patojen seviyesi 5 log10 kob/g civarında bulunmuştur (54). Araştırmacılar, endüstriyel ve geleneksel yöntemler ile üretilen Galotyri peynir örneklerinde E. coli O157:H7’nin yaşama kabiliyetindeki bu farklılığın, 0. ve 7. günler arasındaki L (+) laktik asit artışından ve endüstriyel üretimde kullanılan ticari starter kültürlerin oluşturduğu metabolitlerden kaynaklanmış olabileceğini belirtmişlerdir ¹¹. Şavak tulum peyniri ile çok yakın benzerlikleri bulunan geleneksel Galotyri peynirinde elde edilen sonuçlar ile Şavak tulum peyniri ile yapılan bu çalışmadan elde edilen sonuçlar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılığın, mevcut çalışmamızda deneysel peynir örneklerinin üretiminde ticari bir starter kültür kullanılmaması ve buna bağlı olarak olgunlaşma periyodu boyunca laktik asit miktarının önemli düzeyde bir artış göstermemesine bağlı olabileceği düşünülmektedir. Şavak tulum peynirleriyle yapılan bu çalışmada belirlenen Lactococcus spp., Lactobacillus spp., toplam mezofilik aerobik bakteri ve psikrofilik aerobik bakteri sayıları ile pH değeri, laktik asit miktarı ve tuz miktarı benzer peynirlerde çalışmış diğer araştırmacıların bulgularıyla uyum göstermektedir ^30-36. Tulum peynirinde Lactobacillus spp. ve Lactococcus spp. mevcut mikrofloranın çok büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Bu mikroorganizmalar gerek besin madde gereksinimleri için yarışmacı halde olmaları ile gerekse de ürettikleri metabolitler ile diğer mikroorganizmalar üzerinde bir stres yaratmaktadırlar. Ancak bu stresin diğer mikroorganizmalar üzerinde yarattığı inhibitör etki, ürünün yapısı, üretim şekli, muhafaza sıcaklığı ve mevcut mikroflora içerisinde bulunan mikroorganizmaların sayı ve çeşidine göre farklılık gösterebilmektedir. Bu durumun, mevcut çalışmamızda incelenen aside adapte ve adapte edilmemiş suşların, Şavak tulum peynirindeki yaşamları arasında önemli bir farklılık bulunmamasının sebeplerinden biri olabileceğini düşündürmektedir.

Sonuç olarak, peynir örneklerinde kontaminasyonun meydana geldiği olgunlaştırmanın 0. gününden, son analiz günü olan 120 güne kadar L. monocytogenes sayısında ortalama 2.5-3.0 log, E. coli O157:H7 sayısında ise yaklaşık 1.5-2.0 log bir azalma tespit edilmiştir. Olgunlaştırma periyodu boyunca pH, asitlik ve tuz oranında ise önemli bir değişiklik tespit edilememiştir. Bu patojenlerin sayılarında olgunlaştırma periyodu boyunca her ne kadar bir azalma meydana gelmiş olsa da çiğ sütten üretilen bu peynirlerin halk sağlığı açısından oldukça riskli olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Mevcut durum göz önüne alınarak peynirlerin üretim ve olgunlaşma aşamalarında patojen mikroorganizmalarla kontamine olması engellenmeli ve üretimde kullanılan hammadde pastörize edilmelidir. Ayrıca işletmelerdeki hijyenik kriterlerin arttırılması, GMP uygulamalarının gerçekleştirilmesi ve HACCP planlarının hazırlanırken patojenlerin pre ve post-kontamine olma ihtimalleri göz önünde bulundurulmalıdır.

1) Kara R, Akkaya L. Afyon tulum peynirinin mikrobiyolojik ve fiziko-kimyasal özellikleri ile laktik asit bakteri dağılımlarının belirlenmesi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimler Dergisi 2015; 15: 1-6.

2) Çolak H, Hampikyan H, Bingöl EB, Ulusoy B. Prevalence of L. monocytogenes and Salmonella spp. in tulum cheese. Food Control 2007; 18: 576-579.

3) Patır B, Ateş G, Dinçoğlu AH, Kök F. Elazığ’da tüketime sunulan tulum peynirinin mikrobiyolojik ve kimyasal kalitesi ile laktik asit bakterileri üzerine araştırmalar. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Veteriner Dergisi, 2000; 14: 75-83.

4) Gahan CGM, Hill C. Relationship between stres adaptation and virulence in foodborne pathogenic bacteria. In: Yousef AE, VK Juneja VK (Editors). Microbial stres adaptation and food safety. CRC Pres, New York. 2003: 213-235.

5) Foster JW. When protons attack: Microbial strategies of acid adaptation. Curr Opin Microbiol 1999; 2: 170-174.

6) Falerio ML, Andrew PW, Power D. Stress response of Listera monocytogenes isolated from cheese and other foods. Int J Food Microbiol 2003; 84: 207-216.

7) Kıvanç M. The microbiological quality of Erzincan (Savak) tulum cheese from Turkish retail markets. Die Nahrung 1989; 33: 895-900.

8) Murphy C, Carrol C, Jordan KN. Induction of an adaptive tolerance response in the foodborne pathogen, Campylobacter jejuni. FEMS Microbiol Lett 2003; 223: 89-93.

9) Jonge R, Takumi T, Ritmeester WS, Leusden FM. The adaptive response of Escherichia coli O157 in environment with changing pH. J Appl Microbiol 2003; 94: 555-560.

10) Calicioglu M, Sofos JN ve Kendall PA. Influence of marinades on survival during storage of acid-adapted and nonadapted Listeria monocytogenes inoculated post-drying on beef jerky. Int J Food Microbiol 2003; 86: 283-292.

11) Lekkas C, Kakouri A, Paleologos E, Voutsinas LP, Kontominas MG, Samelis J. Survival of Escherichia coli O157:H7 in galotyri cheese stored at 4 and 12 °C. Food Microbiol 2006; 23: 268-276.

12) International Organization For Standardization (ISO) 15214:1998(en) Microbiology of food and animal feeding stuffs — Horizontal method for the enumeration of mesophilic lactic acid bacteria — colony-count technique at 30 degrees C. 1998

13) Terzaghi BE, Sandine WE. Improved medium for lactic streptococci and their bacteriophages. Appl Microbiol 1997; 29: 807-813.

14) United States Agricultural Department-Food Safety Inspection Service (USDA-FSIS). Microbiology Laboratory Guidebook. Metot 3.01, Quantitative analysis of bacteria in foods as sanitary indicators, 2011.

15) American Public Health Association. Standards Methods for the Examination of Dairy Products. 13th Edition, New York: American Public Health Association, l974.

16) Association of Official Analytical Chemists (AOAC). Official Method 920.124. Acidity of cheese. 15th Edition. Association of official analytical chemists; Arlington: 15th Edition, Washington DC, 1990.

17) Association of Official Analytical Chemists (AOAC). International official methods of analysis, 18th edn., 2005; Current through revision 2, 2007 (On-line). Method 941.18, Standard solution of silver nitrate; Method 983.14, Chloride (total) in cheese. AOAC International, Gaithersburg, MD, 2007.

18) Statistical Analysis System (SAS) Version 8.0. Cary, NC: SAS Institute. 1999.

19) Border P, Horvard J, Plastow G, Siggens K. Detection of Listeria spp. and Listeria monocytogenes using polymerase chain reaction. Lett Applied Microbiol 1990; 11: 158-162.

20) Frank JF, Marth EH. Fermentation. In: Wong NP, Jenness R, Keeney M, Marth EH. (Editors). Fundamentals of dairy chemistry. Van Nostrand-Reinhold, New York, 1988: 655-738.

21) Gahan CGM, O’Driscoll B, Hill C. Acid adaptation of Listeria monocytogenes can enhance survival in acidic foods and during milk fermentation. Appl Environ Microbiol 1996; 62: 3128-3132.

22) Hsin-Yi C, Chou CC. Acid adaptation and temperature effect on the survival of Escherichia coli O157:H7 in acidic fruit juice and lactic fermented milk product. Int J Food Microbiol 2001; 70: 189-195.

23) Leistner L. Basic aspects of food preservation by hurdle technology. Int Food Microbiol 2000; 55: 181-186.

24) Samelis J, Sofos JN. Organic acids. In: Roller S. (Editor), Natural antimicrobials for the minimal processing of foods. Cambridge, UK: CRC Woodhead Publishing Ltd., 2003: 98-132.

25) Cataldo G, Conte MP, Chiarini F, Seganti L, Ammendolia MG, Superti F, Longhi C. (). Acid adaptation and survival of Listeria monocytogenes in Italian-style soft cheeses. J Applied Microbiol 2007; 103: 185-193.

26) Sing M, Simpson SM, Mullins HR, Dickson JS. Thermal tolerance of acid adapted and non-adapted Escherichia coli O157:H7 and Salmonella in ground beef during storage. Foodborne Pathog Dis 2006; 3: 439-446.

27) Tosun H, Seçkin AK, Gönül ŞA. Acid adaptation effect on survival of Escherichia coli O157:H7 in fermented milk products. Turkish Journal of Veterinary and Animal Science 2007; 31(1): 61-66.

28) Yuk HG, Schneider KR. Adaptation of Salmonella spp. in juice stored under refrigerated and room temperature enhances acid resistance to simulated gastric fluid. Food Microbiol 2006; 23: 694-700.

29) Rogga KJ, Samelis J, Kakouri A, Katsiari MC, Savvaidis IN, Kontominas MG. Survival of Listeria monocytogenes in galotyri, a traditional Greek soft acid-curd cheese, stored aerobically at 4°C and 12°C. Int Dairy J 2005; 15: 59-67.

30) Morul F, İşleyici Ö. Divle tulum peynirinin kimyasal ve mikrobiyolojik özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 2012; 23: 71-76.

31) Erdem G, Patır B. Elazığ’da tüketime sunulan tulum peynirlerinde histamin düzeyleri ile bazı kimyasal kalite parametreleri üzerine araştırmalar. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Veteriner Dergisi 2017; 31: 235-241.

32) Karadal F, Onmaz NE, Bağcı C, Yıldırım Y, Al S, Abay S. Niğde ilinde satışa sunulan koyun-keçi sütü ve peynirlerinde Brucella melitensis ve biyotiplerinin araştırılması. Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 2016; 13: 101-108.

33) Çağlar A. Çiğ sütten üretilen ve farklı ambalajlama materyallerinde olgunlaştırılan Erzincan tulum peynirlerinin mikrobiyolojik özelliklerindeki değişmeler. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 20013; 2: 285-292.

34) Çakmakçı S, Dağdemir E, Hayaloğlu AA, Gürses M, Gündoğdu E. Influence of ripening container on the lactic acid bacteria population in tulum cheese. World J Microbiol Biotech 2008; 24: 293-299.

35) Dinçoğlu AH. Tulum peynirinin olgunlaştırılması sırasında Brucella melitensis’in yaşam süresine potasyum sorbatın etkisi. Doktora tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2002.

36) Patır B, Ateş G, Dinçoğlu AH. Geleneksel yöntemle üretilen tulum peynirinin olgunlaşması sırasında meydana gelen mikrobiyolojik ve kimyasal değişimler üzerine araştırmalar. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Veteriner Dergisi 2001; 15: 1-8.