Bu amaçla, mezbahaya kesim için getirilen klinik olarak sağlıklı, 1–1.5 yaşlarında, 35–45 kg canlı ağırlıkta, Akkaraman ırkı 20 adet erkek koyun kullanılmıştır.

Kesim öncesi klinik muayeneleri yapılan tüm hayvanlardan rumen içeriği örnekleri kliniğimizde kullanılan rumen sondası dışında vakumlu rumen sondası ve rumene punksiyonla (rumenosentezle), yine aynı hayvanlardan kesim sonrası direkt rumenden içerik örneği alınmıştır. Her hayvandan 4 yolla alınan rumen içeriği örneklerinde pH metre ile ayrı ayrı pH tayini yapılmış ve sonuçlar arasında önemli farklılıkların olup olmadığı araştırılmıştır.

Rumen sondası, vakumlu sonda, rumenosentez ve kesim sonrası alınan rumen içeriği örneklerinde ortalama pH değerleri sırasıyla 6.48+0.36, 6.33+0.38, 6.23+0.37ve 6.15+0.30 ölçülmüştür. Rumen sondasıyla alınan pH değerlerinin diğer yöntemlerle alınanlardan önemli derecede (P<0.05) yüksek olduğu; vakumlu sonda ile alınanlarla rumeosentezle alınanlar arasındaki farkın önemli olmadığı, vakumlu sonda ile alınanlarla kesim sonrası değerler arasındaki farklılığın önemli olduğu; rumenosentez ile alınanlarla kesim sonrası alınanların pH değerleri arasındaki farkın önemli olmadığı belirlenmiştir.

Sonuç olarak; ruminant kliniklerinde rutin olarak rumen içeriği alınmasında tekniğine uygun olarak rumen sondasının kullanılabileceği, ancak bilimsel çalışmalarda vakumlu rumen sondasının kullanılmasının daha uygun olacağı kanısına varılmıştır.

Alimenter indigesyonların (basit ön mide disfonksiyonu, akut rumen asidozu, latent asidotik stres, rumen alkalozu, rumen kokuşması, primer timpani) klinik bulguları ile rumen içeriğindeki fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik sapmaların derecesi çoğunlukla paralellik gösterdiğinden bu hastalıkların tanı, ayırıcı tanı, patogenez, prognoz ve tedavileri açısından rumen içeriği muayenelerinin önemi vardır ^1,3-5.

Alimenter indigesyonların tanısında yapılan muayeneler için geniş laboratuvar olanakları her zaman bulunmayabilir ve sahada bulunması da mümkün değildir ³. Ancak bu muayenelerden bazıları (örneğin; rumen içeriğinin koku, renk, kıvam, sedimentasyon-flotasyon, pH kontrolü gibi fiziki muayeneleri ile infusorya yoğunluğu, büyüklüğü, sayısının ve hareketlilerin tahmini oranının saptanması, metilen mavisi indirgenme süresi tayini) özel masraflar gerektirmeden çok basit ve her yerde kolaylıkla uygulanabilen muayenelerdir ^2,3,5-8.

Rumen sıvısı muayenelerinden yararlanılabilir sonuçların alınabilmesi için rumen sıvısı örneğinin uygun sondalar veya yöntemlerle alınması gereklidir ¹. Bilimsel çalışmalarda rumen fistülü (ruminal kanülasyon) ve rumenosentez sayesinde alınması tavsiye edilirse de ^1,3,9-15 veteriner kliniklerinde rutin olarak rumen içeriği örnekleri alınmasında değişik tipte rumen sondaları kullanılır ^{1-3,5,8,16-21}. Ancak rumen sıvısının sondayla alınamadığı zorunlu durumlarda az miktarlardaki rumen sıvısı örnekleri (pH ölçümü ve mikroskobik muayeneler için) gerektiğinde direkt rumen punksiyonu (rumenosentez) ile enjektörle çekilerek alınabilir ^3,11-14. Rumenosentez için damar içi enjeksiyonlarda kullanılan kanüller gibi kalın kanül kullanılmalıdır ². Fakat peritonitis riski göz önünde bulundurulmalıdır ^3,13,14.

Rumenosentez ya da sonda sadece anlık rumen içeriği almak için kullanılabilmekte, rumen pH’sının gün içerisindeki dalgalanmaları hakkında bilgi vermemektedir. Bu nedenle bilimsel çalışmalarda rumene kanül açılarak sürekli ölçüm yapabilen kalıcı pH elektrotları yerleştirilmektedir. Bu şekilde rumen pH’sının sürekli kaydedilmesiyle pH’da gün içerisinde meydana gelen dalgalanmalar tesbit edilebilmektedir. Uzun süreli çalışmalarda elektrotların tıkanması en önemli problemdir ¹⁵.

Rumen içeriğinin istenilen sıklıkta ve miktarda sürekli olarak alınmasını sağlayan, alınan örneklerde fermentasyon sonucunda oluşan fizikokimyasal ve biyolojik olayların çok kısa zaman aralıklarında incelenebilmesini kolaylaştıran rumen fistülü yerleştirme ve örnek alma ilkeleri bazı araştırmacılar ^9,16,17 tarafından bensimsenmişse de bu yöntemde fistül kapağının devamlı çıkarılması ve değiştirilmesi hayvanı rahatsız eder ve peritonitis gibi komplikasyonlara sebep olabilir. Bu nedenle rumen fistülü yoluyla rumen içeriği alma metodu ve bunu takiben pH tayini bilimsel çalışmalar için daha uygun olur ^3,16.

Rumen sodasıyla sıvısının yeterli ve uygun miktarda alınabilmesi sondanın yapısı ve rumenin katı veya sıvı içerikle dolgunluk durumu, örneğin alınma süresi, hayvanın savunma hareketleri, sondanın pozisyonunun değiştirilmesi, yemleme özelliği ve sondanın uzunluğuna bağlıdır. Ön mide içeriğinin ventral rumen kesesinden alınabilmesi için kullanılan sondanın uygun uzunlukta olması ve de sondanın ucunun yeterince ağır olması gerekir ^2,3,22. Sondalama sırasında içeriğe salya karışmamasına özen gösterilmelidir ¹. Rumen içeriğine salya karışması pH değerinin yükselmesine neden olur. Bu yüzden rumende asidotik değişiklikler alkali doğrultuda yanlışlıklara yol açar. Örnekler yem ve su içmeden ve ağızdan herhangi bir ilaç uygulanmadan önce alınmalıdır. Rumen sıvısının alınabilirliği yemleme zamanı ile yakından ilişkilidir. Kuru ot verilmesinden kısa bir süre sonra rumen sondalandığında sondanın ucunun katı yem partikülleri ile tıkanmasından dolayı oldukça az veya hiç rumen sıvısı alınmamasıyla sonuçlanabilir ^3,23.

Analiz için sondayla alınan 100 mL rumen sıvısı yeterlidir. Ancak salya bulaşmaması için ilk gelen sıvının 10–20 ml’si alınmayarak dışarı boşaltılır. Daha sonra gelen sıvı temiz bir kaba alınır ³. Alınan örnek hemen incelenmeli, saha koşullarında yapılamayan muayeneler için laboratuvara gönderilmesi gerekenler, bakterilerin faaliyetlerini engellemek için hemen kapatılmalı, hava ve ışık ile temas etmeyecek tarzda ve yaklaşık 4°C’de korunarak, seri bir şekilde ulaştırılmalıdır. Alınan örneğin muayenesi oda sıcaklığında (20–22°C’de) en fazla 9 saatte yapılmalı, buzdolabında (4-5°C’de) korumada ise 24 saatten daha kısa sürede tamamlanmalıdır ^2,3,23.

Fizyolojik rumen içeriği sıcaklığı 37–38°C olup, kapalı bir sistem olan rumen dışındaki değişen koşullar rumen sıvısı muayene sonuçlarını değiştirebilir. Örneğin hava karışmasında pH etkilenmekte, soğukta infusoryalar aktivitelerini kaybetmektedir ³. Alındıktan sonra direkt muayeneye gitmeyen örneklerde ara zamanda oluşan değişiklikler (aktivite kaybı, pH kayması vs) dikkate alınmalıdır ².

Bu çalışmada, koyunlardan değişik yöntemlerle alınan rumen içeriği örneklerinin pH açısından karşılaştırmalı muayenelerinin yapılması ve sonuçlar arasındaki farklılıkların önemli olup olmadığının araştırılması amaçlanmıştır.

Çalışmada, mezbahaya kesim için getirilen klinik olarak sağlıklı, 1–1.5 yaşlarında, 35–45 kg canlı ağırlıkta, Akkaraman ırkı 20 adet erkek koyun kullanılmıştır.

Kesim öncesi klinik muayeneleri (vücut sıcaklığı, kalp ve solunum frekansı, rumen hareketleri) yapılan tüm hayvanlardan rumen içeriği örnekleri Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi İç Hastalıkları Kliniği’nde kullanılan rumen sondası (vücut sıcaklığında yumuşamayacak özellikte, orta derecede sert, 1.5 cm çapında 185 cm uzunlukta uç kısmına madeni bir ağırlık takılı bahçe hortumundan yapılmış rumen sondası), vakumlu rumen sondası (Kruuse, Danimarka), rumene punksiyonla (rumenosentez; sol diz ekleminin kranianilinden 10 mL’lik bir enjektörle girilerek birkaç mL çekilmiştir) ve yine aynı hayvanlardan kesim sonrası direkt rumenden içerik örneği alınmıştır. Her hayvandan dört değişik yolla alınan rumen içeriği örnekleri pH açısından hemen muayene edilmiştir. Sadece vakumlu sonda ile alınan rumen içeriği örnekleri; renk, koku, kıvam, infusorya yoğunluğu, sedimentasyon/flotasyon süresi ve metilen mavisi indirgenme süresi açısından ilk 2 saat içinde incelenmiştir.

Rumen içeriği pH’sı portatif tip pH metre (HANNA EDGE 2002-02) ile ölçülmüştür. Vakumlu sonda ile alınan rumen içeriğindeki diğer muayeneler literatürde ^2,3,5,8 bildirilen yöntemlere göre yapılmıştır.

Elde edilen sonuçların değerlendirilmesi SPSS Windows 22.0 bilgisayar programı ile yapıldı. Veriler için parametrik testlerin ön şartlarından varyansların homojenliği “Levene” testi ile kontrol edilirken, normallik varsayımına ise “Shapiro-Wilk” testi ile bakıldı. Gruplar arası farklılıkları belirlemek için tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve grupların çoklu karşılaştırmalarında post-hoc analizi olarak “Tukey” testi kullanıldı. Veriler gruplar için ortalama ve standart hata olarak sunuldu. İstatistiksel anlamlılık P<0.05 olarak kabul edildi.

Dört farklı yolla alınan rumen içeriğindeki bireysel pH değerleri Tablo 1’de, aritmetik ortalamaları, standart sapmaları, minumum–maksimum değerleri ile ortalamalar arasındaki farklılıkların önemi ise Tablo 2’de verilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Koyunlardan farklı yöntemlerle alınan rumen içeriği bireysel pH değerleri

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Koyunlardan farklı yöntemlerle alınan rumen içeriği pH değerlerinin aritmetik ortalamaları, maksimum-minumum değerleri ile ortalamalar arasındaki farkların önemi

Rumen sıvısının alınmasında kullanılan yöntem özellikle pH olmak üzere birçok rumen içeriği parametresini büyük ölçüde etkiler ^1,3. Bu nedenle yararlanabilir bulgu elde edebilmenin ilk şartı uygun rumen sıvısı örneğinin alınmasıdır ³. Ruminantlarda bilimsel çalışmalarda rumen içeriğinin rumen fistülü veya direkt punksiyonla (rumen ventral kesesine) alınması tavsiye edilirse de ^1,3,9,11-15 pratikte bu işlemlere başvurulmaz ^1,3,9,12,20. Veteriner kliniklerinde rumen içeriği alınmasında değişik tipte rumen sondaları yaygın olarak kullanılır ^{1-3,5,7,8,16-21}. Her metodun kendine özgü avantaj ve dezavantajlarının olduğu da vurgulanmıştır ³. Bu nedenle çalışmada, özellikle pH’daki farklılıkları belirlemek amacıyla sonda, vakumlu sonda, rumenosentez yoluyla ve de kesim sonrası direkt rumenden alınan örneklerin değerlendirilmesi yapılmıştır.

Çalışmada sağlıklı koyunlardan vakumlu sonda ile alınan rumen içeriği örneklerinde belirlenen koku, renk, kıvam, infusorya yoğunluğu, sedimentasyon süresi, flotasyon süresi, metilen mavisi indirgenme süresine ait değerlerin literatür ^1-3,5,6,8 bildirimleriyle uyum içerisinde olduğu görülmüştür. Salya karışması ihtimalinin olmaması ve uygulamasının pratik olması nedeniyle sadece vakumlu yöntemle alınan rumen sıvısı örneklerinde yukarıda belirtilen muayeneler yapılmıştır.

Ruminantlardaki sindirim olayları esas olarak rumendeki mikroflora ve faunanın (bakteri, protozoon ve mantarlar) yapısı ve aktivitesine bağlı olan ön midelerdeki mikrobiyel olaylarla ilişkilidir. Rumen mikroflora ve faunası normal faaliyetlerini ancak rumen içeriği pH değerinin fizyolojik sınırlarda kalmasıyla devam ettirebilirler. Gıdai indigesyonların tanısında kullanılan en önemli parametrelerden biri rumen pH’sıdır ^15,16. Rumen içeriği pH’sının tesbiti diagnostik, terapotik ve prognostik açıdan güvenli bir kriter olup rumende meydana gelen sindirim olaylarında hidrojen iyonu konsantrasyonundaki sapmaları gösterir. Tayin edilen pH’nın doğru yorumlanması onu etkileyen faktörlerin bilinmesine ve değerlendirilmesine bağlıdır.

Rumen içeriği pH’sının ölçülmesi amacıyla rumen sondası, rumenosentez ya da rumen fistülü ^9,10,13,14 yoluyla rumen sıvısı alınabilmektedir. Ruminantlarda ön mide içeriğinin alınmasında değişik rumen sondalarından yararlanılır ^13,14. Rumen içeriği, ruminantlarda genellikle uç kısmında metal bir ağırlığı olan rumen sondası yardımıyla alınır. Rumen sıvısı pH’sı, rumenden alınma yerine bağlı olarak değişmekte ve en düşük pH dorsal bölgede, en yüksek pH ise ventral bölgede tespit edilmiştir. Ventral rumen kesesinden yeterli güvende rumen içeriği alabilmek için koyunlarda sondanın iç çapının 1.5 cm ve uzunluğunun yaklaşık 175 cm olması gerekir ²². Bu nedenle çalışmada kullanılan rumen sondası ventral rumen kesesinden rumen içeriğini çekmeye uygundur.

Rumen sıvısının pH’sı pH indikatör kağıtları veya pH metre ile tayin edilir. Örneğe batırılan test kağıdındaki renk, renk skalasıyla hemen karşılaştırılmalıdır. Zira test kağıdının rengi hızla alkaliye (özellikle ölçüm ahırdaki havadaki amonyak oranının yüksek olduğu ortamda yapıldığında) kayar. pH-Elektrod ve Pehonen-kağıt ile ölçümler arasında yüksek bir korrelasyon olduğu bildirilmesine ^13,14 rağmen çalışmada rumen içeriği örnekleri daha güvenli olması nedeniyle pH metre ile ölçülmüştür.

Literatürlerde her ne kadar 6.0–7.2 arasındaki pH değerleri [İmren (8) 6.0–7.0, Bilal (1) 6.2–7.2, Polat (5) 6.0–7.2, Gül (4) 6.2–7.0, Gründer (7) 6.2–7.2, Dirksen ve ark. (2) 5.5–7.0] normal kabul ediliyorsa da tahıl temelli beslenen hayvanların rumen pH’sının 5.5–6.5 arasında değişebileceği bildirilmektedir ¹. Ayrıca Dirksen ve ark. ² tarafından gıdanın tipine ve yemleme ile örnek alımı arasında geçen süreye göre rumen içeriğinin fizyolojik pH’sının 5.5–7.4 arasında değişebileceği bildirilmiştir. Çalışmadaki sağlıklı koyunlardan dört yolla alınan rumen içeriği örneklerinde belirlenen tüm bireysel pH değerlerinin literatürde ^1,2,4,5,7,8 normal kabul edilen sınırlar içerisinde olduğu görülmüştür. Ayrıca çalışmada belirlenen tüm ortalama pH değerlerin de Gasteiner ¹⁶’in ortalama pH=6.64±0.37 olarak ifade ettiği değerle uyum gösterdiği belirlenmiştir.

Rumen içeriği pH’sının pH kağıdı veya cihazlarla ölçümlerinde sonda ile alınan örneklerde 0.9 birim, rumenosentez ile alınanlarda 0.4 birim fark olduğu ifade edilmiştir ^13,14. Çalışmada sonda veya rumenosentez ile alınan örnekler arasında fazla bir farkın (0.15 birim) olmayışında pH metre ile ölçümlerin yapılmasının etkili olduğu düşünülmektedir.

Sonda ile alınan örneklere salyanın karışabileceği ve bu nedenle pH’nın yükselebileceği; sondanın pozisyonunun çok fazla değiştirildiği, güçlükle ve uzun süreli uğraş sonucu elde edilen rumen içeriği örneğinin fazla salya içermesi nedeniyle pH’sının yükselebileceği, 6.0’nın altındaki pH değerlerinde 0.4 birim, 6.0’nın üzerindeki değerlerde 0.2 birim artış olabileceği, hatta güçlükle ve az miktarda alınabilen rumen sıvısı örneği ile rumen içeriğinin gerçek pH’sı arasında 0.5–1.0 birim fark olabileceği ifade edilmiştir ^2,3. Çalışma hayvanlarında rumen sondası ile alınan örnekler ile vakumlu sonda, rumenosentez ve kesim sonrası alınanlar ile arasındaki sırasıyla 0.15, 0.25 ve 0.33 birimlik pH farkının literatür bildirimleri ^2,3 ile uyumlu olduğu görülmüştür.

Çalışmada sonda ile alınan örneklerde pH’nın diğer üç yolla alınan rumen içeriği örneklerinin pH değerlerinden önemli derecede daha yüksek olduğu saptanmasına rağmen fizyolojik sınırlarda olduğu belirlenmiştir. Burada sonda uygulanması sırasında içeriğin kendiliğinden akması nedeniyle zorlanmadan yeterli miktarda rumen içeriğinin alınabilmesi ve ilk kısmın bir miktarının atılması ve takiben alınan içeriğin ölçümde kullanılmasının etkili olduğu kanısındayız.

Birçok araştırmacı ^1-3 tarafından, rumen sondasıyla alınan rumen içeriği pH’sında değişiklik olabileceği nedeniyle rumen sıvısının normal olarak vakumlu sondalar ile alınması önerilmekte ve alınan örneklerin daha uygun olacağı vurgulanmıştır. Gieshauser ¹⁷ tarafından yapılan bir çalışmada, sonda ile alınan rumen içeriği örneğine sondalamaya bağlı salyanın karışmadığını ve rumen içeriğinde salyanın tayini için uygun parametreler olan pH değeri, Na ve K miktarları açısından fistülle alınan örnekler arasındaki farklılıkların önemli olmadığı ifade edilmiştir. Çalışma hayvanlarında rumen sondası ile alınan örneklerin pH değerleri ile vakumlu sondayla alınanların hem bireysel hem de ortalama pH değerlerinin normal sınırlarda olmasına rağmen aralarındaki farklılığın önemli olduğu görülmüştür. Bu farklılığın Gieshauser ¹⁷’in bildirimine uygun olarak salya karışmasından fazla etkilenmediği düşüncesindeyiz. Zira vakumlu sonda ile alınanlar ile kesim sonrası alınan örneklerin aralarındaki farklılığın da (0.18 birim) önemli olduğu görülmüştür.

Rumen sondası ile alınan sıvının pH değeri her zaman doğru tanıya götürmeyebilir. Çünkü pH, rumen sondasının intraruminal yerleşimine göre değişiklik gösterir. Yine salya ile temas ve örnek alma zamanı da pH değişikliklerine neden olabilir. Bu olumsuzluklardan kurtulmak amacıyla rumen sıvısı alımını standartlaştırmak bakımından rumenosentezis tekniği sondaya alternatif olarak düşünülebilir ^11,12. Yine bazı araştırıcılar ^11,12,15 tarafından sonda ile alınan rumen sıvısında salya ile bulaşma riski olduğu için rumenosentez yoluyla ölçülen pH’ların daha güvenilir sonuçlar verdiği ve bu nedenle rumenosentezin rumen sıvısı alınmasında en iyi yol olduğu bildirilmektedir. Fakat peritonitis riski göz önünde bulundurulmalıdır ^3,13,14.

Rumen sondası ile alınan rumen içeriği pH değerlerinin rumenosenteze göre ortalama 0.5 pH birimi daha yüksek olduğu ifade edilmiştir ^13,14. Aslan ¹¹ ve Enemark ¹² tarafından ise sondayla alınan rumen içeriği pH’sı ile rumenosentez ile alınan arasında 0.3 birim pH farkı olduğu bildirilmiştir.

Çalışma sonuçlarından rumen sondası ile alınan içeriğin pH’sının rumenosentez ile alınanlardan 0.25 birim daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bu farklılığın önemli olmasına rağmen literatürde ^13,14 bildirilen pH farkından oldukça az olduğu görülmüştür. Aslan ¹¹ ve Enemark ve ark. ¹²’ın sondayla alınan rumen içeriği pH’sı ile rumenosentez ile alınan arasında 0.3 birim pH farkı olduğu bildirimine uygun olduğu belirlenmiştir.

Çalışma sonuçlarına göre rumen sondası ve rumenosentez ile alınan rumen içeriği örneklerinde pH değerleri arasında önemli farklılıkların olduğu, vakumlu sonda ile alınanlarla rumenosentezle alınanlar arasında farkın önemli olmadığı görülmüştür.

Rumenosentezin örnek alımı için uygun olmasına rağmen az miktarda örnek alınması ve de önemli komplikasyonlarının olması (hızlı solunum, ateş, karın kaslarında gerginlik, pozitif yabancı cisim deneyi, punksiyon yerinde hematom) hatta generilize peritonitis sonucu ölümlere neden olmasından dolayı yüksek sağlık riski nedeniyle münferit olaylar için diagnostik yardım aracı olarak rumen içeriğinde pH tayini için tavsiye edilmemektedir ^10,13,14.

Rumene ulaştığı noktanın farklılıkları ve salya bulaşması göz önüne alındığında pH değerinde az miktarda değişikliklere sebep olabilirse de ^13,14 kontrendikasyonlarının çok az olması, ucuz ve kolay uygulanabilmesiyle pratikte en sık kullanılan metot rumen sondasıyla içeriğin alınmasıdır ^11,12,16.

Sonuç olarak; ruminant kliniklerinde rutin şekilde rumen içeriği alınmasında tekniğine uygun olarak rumen sondasının kullanılabileceği, ancak bilimsel çalışmalarda vakumlu rumen sondasının kullanılmasının daha uygun olacağı kanısına varılmıştır.

1) Bilal T. Veteriner Hekimlikte Laboratuvar Tanı. İstanbul: Dilek Ofset, 2004.

2) Dirksen G, Gründer H-D, Stöber M. Die klinische Untersuchung des Rindes. 4. Auflage, Stuttgart: Enke Verlag, 2012.

3) Voyvoda H, Sekin S. Sığırlarda ‘’Standardize’’ rumen sıvısı muayenesi. Vet Hek Dern Derg 1992; 63: 5-19.

4) Gül Y. Geviş Getiren Hayvanların İç Hastalıkları (Sığır, Koyun-Keçi). 4. Baskı. Malatya: Medipres Yayıncılık, 2016.

5) Polat FP. Şanlıurfa Yöresindeki Süt İneklerinde Latent Asidotik Stresin Görülme Sıklığının Araştırılması. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2018.

6) Dirksen G. Ist die ‘’Methylenblauprobe’’ als Schnelltest für die klinische Pansensaftuntersuchung geeignet? Dtsch tieraerztl Wschr 1969; 76: 305-309.

7) Gründer HD. Labordiagnostik in der Rinderpraxis. Tieraerztl Praxis 1979; 7: 101-114.

8) İmren H Y. Sığırlarda Sindirim Bozukluklarında Rumen İçeriğinin Tetkiki ve Tedavideki Rolü. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, 1978.

9) Keçeci T, Kocabatmaz M, Eryavuz A. Koyunlarda rumene verilen glikozun rumen pH’sı, uçucu yağ asitleri ve protozoonlar üzerindeki etkisi. Vet Bil Derg 1996; 12: 15-21.

10) Steger H, Voigt J, Piatkowski B. Vergleichende Untersuchungen über die Entnahme von Pansensaft durch Fistel und Oesopagus. Arch Tierernaehr 1968; 18: 190-204.

11) Aslan V. Rumen asidozisi ile subklinik rumen asidozisinin ayırıcı tanısı. Alkemed 2006; 4: 4-10.

12) Enemark JMD, Jorgensen RJ, Enemark PSt. Rumen acidosis with special emphasis on diagnostic aspects of subclinical rumen acidossi: Rewiew. Veterinarija ir Zootechnika T 20 2002; 42: 16-29.,

13) Anonim. “Ruminozentese als Methode zur Bestimmung des pH-Wertes im Pansensaft”. https://vetline.de/ ruminozentese-als-methode-zur-bestimmung-des-ph-wertes-im-pansensaft/150/3252/68252/25.03.2019.

14) Strabel D, Ewy A, Kaufmann T, Steine A, Kirchhofer M. Rumenozentese: Eine geeignete Methode zur pH-Bestimmung im Pansensaft beim Rind? Schweiz Arch Tierheilk 2007;149: 301-306.

15) Garret EF, Pereira MN, Norlund KV, et al. Diagnostic methods for detection of subacute ruminal acidosis in dairy cow. J Dairy Sci 1999; 82: 1170-1178.

16) Gasteiner J. Untersuchungen zur Pansensaftentnahme und zur Messung des pH-Wertes im Pansen des rindes. Tieraerztetagung 2009; 27-28.

17) Geishauser Th. Entwicklung und Prüfung eines Gerätes zur Pansensaftentnahme und -übertragung sowie zur Eingabe flüssiger Arzneimittel beim erwachsenen Rind 1. Teil: Prüfung einer Maul-Pansen-Sonde an Kühen mit Pansenfisteln von Th Geishauser. Tierärztl Umschau 1990; 45: 89-94.

18) Dirksen G. Eine lenkbare Sonde zur gezielten Entnahme von Pansensaft beim Rind. Tieraerztl Umsch 1975; 30: 367-370.

19) Geishauser Th. Entwicklung und Prüfung eines Gerätes zur Pansensaftentnahme und -übertragung sowie zur Eingabe flüssiger Arzneimittel beim erwachsenen Rind 2. Teil: Prüfung einer Maul-Pansen-Sonde (weiterenentwickeltesa Modell) und einer Saugpumpe an gesunden Kühen. Der Praktische Tierarzt. Zeitschrift für fortschrittliche Veterinaermedizin. Sonderdruck 1990; 71.

20) Gökçe G, Yılmaz HY. Koyunlarda ruminal asidozis olaylarının yemlere sodyum bikarbonat ilavesiyle koruyucu tedavi denemeleri üzerine çalışmalar. Tr J Vet Anim Sci 1998; 22: 333-343.

21) Yıldız G. Koyunlarda bazı rumen metabolitleri ve protozoonları üzerine değişik rasyonların etkisi. Ankara Üniv Vet Fak Derg 2001; 48: 153-158.

22) Anonim. “Rumen gaz içerik sondasi”. https://www. veterinermalzeme.com/rumen-gaz-icerik-sondasi-kucuk-hayvan-icin/14.03.2019.

23) Şentürk S. Sığırlarda Hangi Klinik Bulgularda Hangi Laboratuvar Parametrelerine Bakılmalı? (Pratik Klinik Laboratuvar Kitabı). Bursa: F Özsan Mat San Tic Ltd Şti, 2013.