Progestajen uygulamalarının doğum sonrası anöstrüsü ortadan kaldırabileceği gösterilmiştir⁷. eCG koyunlarda anöstrüste, östrüs ve ovulasyonu uyarıp senkronizasyonu sağlamak, üreme mevsimde ise daha etkili bir senkronizasyon elde etmek amacıyla kullanılmaktadır. Buna ilaveten doz artırımı yapılarak ovulasyon şansını artırmak ve ikiz gebelikler elde etmek amacıyla da kullanılabilmektedir^19-21. Bunun yanı sıra koyunlarda üreme mevsimi içindeki uygulamalarda progestajen ve prostaglandin F2α (PGF2α) kombinasyonu ile daha başarılı senkronizasyon sonuçları elde edilmektedir. Progestajen içeren gerecin çıkarılma sürecinde PGF2α ve analogları korpus luteumun regresyonuna neden olarak doğal lüteolize yardımcı olmak amacıyla kullanılmaktadır. Bu da progestajen protokolünün etkinliğini artırmaktadır^22,23.

Belirtilen hormonal uygulamalar çerçevesinde fertiliteyi artırmak için birçok protokol ve modifikasyonları günümüzde geliştirilerek kullanılmaktadır. Sunulan çalışmada üreme mevsimi girişinde doğum yapan laktasyondaki Macar Merinos ırkı koyunların aynı üreme mevsimi içinde hormonal uygulamalar ile yeniden gebe bırakılması hedeflenmiş ve bu uygulama sırasında kısıtlı emme ve eCG’ nin farklı dozlarının östrüs uyarımı ve fertilite üzerine etkilerinin araştırılması amaçlanmaktadır.

Hayvan Materyali: Çalışma Aralık 2021 tarihinde Adana ili Kozan ilçesinde (37°43′94.80″ K, ve 35°73′37.90″ D koordinatlarında ve Rakım 120 metre) ticari bir koyunculuk işletmesinde yürütüldü. Çalışmada Ağustos - Eylül ayı içinde doğum yapmış, 2-5 yaşlı ve 55-75 kg 85 baş laktasyondaki Macar Merinos ırkı koyun kullanıldı. Koyunlar günde 12 saat yapay merada otlatılırken mera haricinde ekstra kesif-kaba yem verilmedi. Suya ulaşımları 24 saat boyunca ad-libitum sağlandı. Aşım öncesi hayvanlara flashing uygulaması yapılmadı. Antiparaziter uygulamaları yıl içerisinde düzenli bir şekilde yapılmaktaydı.

Östrüs Uyarımı ve Gruplandırma: Östrüs uyarımından 30 gün önce sütten kesime alıştırmak için tüm kuzular gece saatlerinde (8 saat boyunca) annelerinden ayırılarak ilk kısıtlama uygulandı. Östrüs uyarımı başlangıcında koyunlar (postpartum (PP) gün 48-88; ortalama 74.5 gün ± 0.97; n=85) rastgele 4 gruba ayrıldı. Tüm koyunlara 0. gün intravajinal 60 mg medroksiprogesteron asetat (MPA) içeren sünger (Esponjavet®, HIPRA) uygulandı ve süngerler 7 gün süreyle vajinada tutuldu. Sünger uygulaması süresi içerisinde, laktasyon gruplarında; L-350 (PP gün 48-84; ortalama 71.5 gün ± 2.2; n=23) ve L-550 (PP gün 57-88; ortalama 73.7 gün ± 1.9; n=24) emmesi için kuzular anneleri ile günde 5 saat beraber kalırken, kısıtlama gruplarında; K-350 (PP gün 62-84; ortalama 76.7 gün ± 1.6; n=19) ve K-550 (PP gün 51-84; ortalama 77.0 gün ± 1.8; n=19) kuzular anneleri ile iki günde bir (günaşırı) 1 saat beraber bırakıldı. Yedinci gün sünger çıkartıldı ve süngerlerin çıkarılması anında tüm koyunlara 250 μg kloprostenol sodyum (PGF2α) (PGS®, ALKE) ve 350 IU (L-350 ve K-350 gruplarına) ya da 550 IU (L-550 ve K-550 gruplarına) eCG (Oviser®, HIPRA) intramuskuler (im) olarak yapıldı. Östrüs tespiti süngerlerin çıkartılmasından 12 saat sonra başlanarak sabah ve akşam (06.00-07.00:18.00-19.00) olmak üzere 2 arama koçu ile gerçekleştirildi. Östrüste olduğu tespit edilen koyunlar fertil koçlardan bir tanesi ile elde aşım yöntemiyle çiftleştirildi (koyun: koç oranı 6:1). Gruplarda uygulanan protokoller Şekil 1’de verildi.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Protokollerin şematizasyonu

Ultrasonografik Muayene: Aşım sonrası 48. günde uygulanan transabdominal gebelik muayenesinde gebelik kesesi, embriyo/fetüs'ün varlığı, yavru sıvıları ve plasentomların görülmesi halinde koyunlar gebe olarak değerlendirildi. Ultrasonografik (USG) muayenelerde real-time B-mode ultrason cihazı (Hitachi EUB-405, 3.5 MHz conveks prob) kullanıldı.

Fertilite Parametrelerinin Değerlendirilmesi: Yavru sayıları koyunların doğumunu takiben not edildi ve fertilite parametreleri olarak östrüs oranı, gebelik oranı, kuzulama oranı ve yavru verimi aşağıda belirtilen formüllere göre hesaplandı:

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Gruplarda reprodüktif parametreler

eCG’nin üreme mevsiminde yavru verimini artırmak amacıyla 300-600 IU, anöstrüs döneminde östrüs uyarımı amacıyla 400-700 IU uygulanması önerilmektedir^3,28-30. Sunulan çalışmada eCG 350 IU ve 550 IU olarak kullanıldı. Gruplar arasındaki yavru veriminde istatistiksel olarak farklılık olmamasına rağmen eCG’nin artan dozlarında yavru verimi sayısal olarak yüksek bulundu. Elde edilen bulguların önceki yapılan artan dozlarda uygulanan eCG çalışmalarından^31,32 aktarılan değerlerle uyumlu olduğu görüldü.

Sunulan çalışmada östrüs oranlarının birinci ve ikinci aşımda gruplar arasında istatistiksel fark olmadığı ve %87’nin üzerinde olduğu tespit edildi. Morales-Teran ve ark.¹⁷ kuzuları ile kısıtlanan veya kısıtlanmayan Pelibuey ırkı koyunlarda ilk ovulasyon oranını sırasıyla %70.0 ve %88.8 olarak bildirmişlerdir (P≤0.05). Bazı çalışmalarda^7,8,33 ise emzirmenin kısıtlanmasının östrüs/ovulasyon üzerine olumlu etkileri bildirilmiştir. Örneğin Perez-Hernandez ve ark.⁸ kuzuları ile erken sütten kesilen, kısıtlanan ve kısıtlanmayan Pelibuey ırkı koyunlarda postpartum 56. güne kadar ilk ovulasyon oranını sırasıyla %70, %25 ve %18.8 olarak bildirmişlerdir (P<0.05). Ronquillo ve ark.⁷ postpartum 30. günde östrüs uyarımı yapılan, kuzuları ile erken sütten kesilen, kısıtlanan ve kısıtlanmayan Pelibuey ırkı koyunlarda östrüs oranını sırasıyla %92, %96 ve %52 olarak tespit etmişlerdir (P<0.05). Arroya ve ark.³³ kuzuları ile 7 saat veya 17 saat kısıtladıkları Pelibuey ırkı koyunlarda postpartum 105. güne kadar ilk ovulasyon oranını sırasıyla %64.7 ve %100 olarak tespit etmişlerdir (P<0.05). Bazı çalışmalarda ise bu çalışmaların aksine emzirmenin kısıtlanmasının östrüs/ovulasyon oranı üzerine herhangi bir etkisinin olmadığı bildirilmiştir. Örneğin Ascari ve ark.⁶ kuzuları ile erken sütten kesilen, kısıtlanan ve kısıtlanmayan Santa Ines ırkı koyunlarda postpartum 60. güne kadar ilk östrüs oranını sırasıyla %54.5, %50 ve %63.6 olarak tespit etmişler, östrüs oranı ve prolaktin konsantrasyonu yönünden gruplar arasında fark olmadığını bildirmişlerdir. Ungerfeld ve Sanchez-Davila²⁶ postpartum 30. günde koç katımı yapılan ve postpartum 27. günde kuzuları sütten kesilen veya emzirmeye devam eden Kathadin ırkı koyunlarda östrüs oranını sırasıyla %100 ve %96.2 olarak tespit etmişler, gruplar arasında istatistiksel açından fark olmadığını bildirmişlerdir. Sunulan çalışmada elde edilen bu sonuç bazı çalışmalardan^6,26 aktarılan değerlerle uyum sağlarken, bazılarıyla uyum^7,8,17,33 sağlamamaktadır. Önceki çalışmalardan elde edilen farklı sonuçlar^7,8,17,33 çalışmanın yapıldığı işletmedeki bakım ve besleme şartları, bölgesel ve mevsimsel farklılıklar, koyun ırkı ve saha koşulları gibi birçok nedenden kaynaklanıyor olabilir. Bununla birlikte çalışmanın yapıldığı aynı ırktaki sürüde üreme mevsimi dışında kısa süreli (7 gün) progestajen + eCG (500 IU) uygulanan önceki çalışmada³⁴ koyunların östrüs oranları %93.4 ve %91.1 olarak tespit edilmiştir. Yönetimsel değişkenler ve ırk etkisi olmadan düşünüldüğünde Macar Merinos ırkı koyunlarda laktasyonda emzirme kısıtlaması ve anöstrüs döneminde uygulanan östrüs uyarımı protokolündeki³⁴ östrüs oranlarının benzer olduğu görülmektedir. Bu ırkta östrüs uyarımı sırasında mevsim etkisi gibi değişkenlerin etkilerini ortaya çıkarmak amacıyla daha ayrıntılı çalışmalara ihtiyaç olduğu düşünülmektedir.

Sunulan çalışmada gebelik oranlarının birinci ve ikinci aşımda gruplar arasında istatistiksel açıdan farklı olmadığı (P>0.05), dolayısıyla kuzuların emmesinin iki günde bir (günaşırı) bir saat veya her gün beş saat olacak şekilde kısıtlanmasının reprodüksiyon üzerine herhangi bir olumlu ya da olumsuz etkisinin olmadığı tespit edildi. Ronquillo ve ark.⁷ kuzuları erken sütten kesilen, kısıtlanan ve kısıtlanmayan Pelibuey ırkı koyunlarda postpartum 30. günde uygulanan östrüs uyarımı sonrasında gebelik oranlarını sırasıyla %76, %72 ve %28 olarak bildirmişlerdir (P<0.05). Ungerfeld ve Sanchez-Davila²⁶ postpartum 27. günde kuzuları sütten kesilen veya emzirmeye devam eden Kathadin ırkı koyunlarda postpartum 30. günde koç katımı sonrasında elde edilen gebelik oranlarını sırasıyla %84.6 ve %80.1 olarak tespit etmişlerdir (P>0.05). Mevcut çalışma, Kutlu ve ark.³⁴ tarafından aynı ırktaki sürüde uygulanan üreme mevsimi dışı östrüs uyarımı ile kıyaslandığında, postpartum anöstrüs etkisinin mevsimsel anöstrüs etkisinden daha baskın olduğu ve mevcut çalışmada gebelik oranlarının %31’e varan seviyede düştüğü görülmüştür. Postpartum anöstrüsun ana nedeninin GnRH ve LH'nin pulsatil sekresyonunun inhibisyonu olduğu bildirilmektedir ⁷. Emzirme, sinirsel tepkiler ve hormonal geri bildirimden oluşan karmaşık bir sistemi harekete geçirmektedir. Bu durum GnRH salınımını değiştirerek LH nabızlarının belirgin şekilde azalmasına neden olur. Bu foliküler gelişimin azalmasına veya engellenmesine ve ovulasyon için uygun foliküllerin yokluğuna neden olmaktadır¹². Koyunlarda, kortizolün bazal plazma konsantrasyonlarının laktasyondaki koyunlarda süt vermeyen koyunlara göre daha yüksek olduğu bilinmektedir³⁵. Laktasyon sırasında, glikokortikoitlerin ve ACTH’ın bazal salgısında bir artış meydana gelmektedir³⁶. Glikokortikoitler, hipotalamus ve hipofizde GnRH ve LH'nin pulsatil sekresyonunu inhibe etmektedir³⁷. Bu da LH'nin ovulasyon öncesi dalgalanmasında ve dolayısıyla ovulasyonda gecikmelere neden olmaktadır³³. Bunun yanı sıra ACTH, glikokortikoitlerin salınımını uyarırken, glikokortikoitler de prolaktinin laktogenezis üzerine etkilerini güçlendirmektedir³⁸. Sağım/emzirme sırasında meme ve meme ucunun uyarımı prolaktin salgılanmasına ve prolaktin seviyesinde artışa neden olmaktadır^39,40. Bu artışın FSH ve LH salgılanmasını azalttığı⁴¹ ve gonadotropinler üzerinde baskılayıcı bir etki yaratarak ovaryum aktivitesine dönüşün gecikmesine neden olduğu bilinmektedir¹³. Ayrıca, laktasyondaki ruminantlarda GnRH/LH eksen aktivitesinin düzenlenmesinde endojen peptitlerin de rol oynadığı ileri sürülmektedir ancak bu konu henüz yeterince aydınlatılmamış durumdadır¹¹. Sunulan çalışmada iki günde bir (günaşırı) bir saat beraber olacak şekilde kuzuların kısıtlamasının, postpartum dönemdeki koyunlarda reprodüktif sonuçları iyileştirebileceği beklenmesine rağmen, herhangi bir fark görülmemesinde emzirmeden daha güçlü etkileri olan diğer çevresel veya fizyolojik sınırlamalar etkili olmuş olabilir. Örneğin koyun ve kuzu arasındaki görsel ve işitsel uyaranların varlığı, kuzuların kısıtlanmasında koyunlar için bir stres faktörü yaratmış ve fertilite bu durumdan olumsuz etkilenmiş olabilir. Diğer taraftan çalışmadaki hayvanların laktasyonun sonundaki sütten kesmenin /süt üretimin azalması metabolik durum üzerinde yaratacağı pozitif enerji dengesi, vücut rezervlerin yenilenmesi / artırılması, canlı ağırlık kazancı, vücut kondisyon artışı gibi etkiler nedeniyle fertiliteye olumlu yansımalar beklenmekteydi. Ancak sözü geçen stres faktörleriyle bir araya geldiğinde bu durum fertilitenin artmasına neden olmamış olabilir. Böylece kısıtlı emme ile elde edilmesi beklenen fertilite artışı sağlanamamıştır. Konuyla ilgili daha detaylı çalışmaların yapılması gerektiği düşünülmektedir.

Sonuç olarak, üreme mevsimi girişinde doğum yapan laktasyondaki Macar Merinos ırkı koyunların aynı üreme mevsimi içerisinde kısa süreli progestajen uygulamaları ile yeniden gebe bırakılmasında kısıtlı emme ve eCG’nin farklı dozlarının fertilite parametrelerini etkilemediği görüldü. Macar Merinos ırkı koyunların doğum sonrası üreme mevsiminde östrüs uyarımına tepkisi değerlendirildiğinde uygulanan her iki protokolün de östrüsleri yeniden toplulaştırılabileceği, böylece kuzu/yıl oranının artırılabileceği kanısına varıldı. Ancak hangi protokolün uygulanacağının tercihi işletmenin imkanları ve hedeflerine göre değerlendirilmesi önerilir.

1) Fındık M. Küçük ruminantlarda reprodüktif sürü yönetimi. Türkiye Klinikleri Veteriner Bilimleri Doğum ve Jinekoloji Özel Konular 2017; 3: 96-98.

2) Goff KJ, Notter DR, Vanimisetti HB, et al. Strategies for rapid rebreeding of lactating ewes in the spring. Animal 2014; 8: 968-974.

3) Alaçam E. Koyunlarda siklik düzen ve üremenin denetlenmesi. Hayvancılık Araştırma Dergisi 1993; 3: 65-69.

4) Smith MC. Veterinary experiences with the Cornell STAR system of accelerated lambing. Small Rumin Res 2006; 62: 125-128.

5) Zarkawi M. Response of fat-tailed Syrian Awassi ewes to accelerated lambing systems. Trop Anim Health Prod 2011; 43: 1311-1318.

6) Ascari IJ, Alves AC, Pérez JR, et al. Nursing regimens: Effects on body condition, return to postpartum ovarian cyclicity in Santa Ines ewes, and performance of lambs. Anim Reprod Sci 2013; 140: 153-163.

7) Ronquillo JCC, Martínez AP, Pérez CMB, et al. Prevention of suckling improves postpartum reproductive responses to hormone treatments in Pelibuey ewes. Anim Reprod Sci 2008; 107: 85-93.

8) Pérez-Hernández P, Valdez V, Figueroa B, et al. Effect of suckling type on ovarian activity of postpartum pelibuey ewes, and lamb growing rate during the first 90 days after birth. Rev Cient (Maracaibo) 2009; 19: 343-349.

9) Lewis RM, Notter DR, Hogue DE, et al. Ewe fertility in the STAR accelerated lambing system. J Anim Sci 1996; 74: 1511-1522.

10) McNeilly AS. Lactational control of reproduction. Reprod Fertil Dev 2001; 13: 583-590.

11) Dobek E, Górski K, Romanowicz K, et al. Different types of opioid receptors involved in the suppression of LH secretion in lactating sheep. Anim Reprod Sci 2013; 141: 62-67.

12) Ascari I, Alves N, Alves AC, et al. Resumption of cyclic ovarian activity in postpartum ewes: A review. Semina Ciênc Agrár 2016; 37: 1101.

13) McNeilly AS. Prolactin and the control of gonadotrophin secretion in the female. J Reprod Fertil 1980; 58: 537-549.

14) Freitas-de-Melo A, Agrati D, Rodriguez MGK, et al. Sex or maternal care? Nursing oestrous ewes prefer to interact with rams over their lambs. Applied Animal Behaviour Science 2022; 257: 105800.

15) Schirar A, Cognie Y, Louault F, et al. Resumption of oestrous behaviour and cyclic ovarian activity in suckling and non-suckling ewes. J Reprod Fertil 1989; 87: 789-794.

16) Mandiki SNM, Fossion M, Paquay R. Daily variations in suckling behaviour and relationship between suckling intensity and lactation anestrus in Texel ewes. Appl Anim Behav Sci 1989; 23: 247-255.

17) Morales-Terán G, Pro-Martínez A, Figueroa B, et al. Continous or restricted suckling and its relationship to the lenght of postpartum anestrous in pelıbuey ewes. Agrociencia 2004; 38: 165-171.

18) Arroyo-Ledezma J, Pérez-Hernández P, Porras-Almeraya AI, et al. Amamantamiento y concentración sérica de progesterona (P4) posparto en ovejas Pelibuey. Rev Chapingo Serie Ing Agropecuaria 2000; 3: 47-54.

19) Çetin H, Beceriklisoy HB, Uçar EH. Gebe kısrak serum gonadotropini/at koryonik gonadotropini. Türkiye Klinikleri Veteriner Bilimleri Doğum ve Jinekoloji Özel Konular 2015; 1: 48-54.

20) Kalkan C, Horoz H. Gebe kısrak gonadotropini (PMSG, eCG). In: Alaçam E, (Editör). Evcil Hayvanlarda Doğum ve İnfertilite. 6. Basım, Ankara: Medisan 2007: 35-36.

21) Uçar M, Özyurtlu N. Üremenin denetlenmesi. In: Semacan A, Kaymaz M, Fındık M, Rişvanlı A, Köker A, (Editorler). Çiftlik Hayvanlarında Doğum ve Jinekoloji. 1. Basım, Malatya: Medipres Matbaacılık Yayıncılık Ltd Şti 2012: 549-565.

22) Kaçar C, Kaya S, Kuru M, et al. Koyun ve keçilerde üremenin denetlenmesinde güncel yöntemler. Türkiye Klinikleri Veteriner Bilimleri Doğum ve Jinekoloji Özel Konular 2016; 2: 29-37.

23) Rubianes E, Menchaca A, Carbajal B. Response of the 1-5 day-aged ovine corpus luteum to prostaglandin F2 alpha. Anim Reprod Sci 2003; 78: 47-55.

24) Rubianes E, Ungerfeld R. Uterine involution and ovarian changes during early post partum in autumn-lambing Corriedale ewes. Theriogenology 1993; 40: 365-372.

25) Rubianes E, Ungerfeld R, Viñoles C, et al. Uterine involution time and ovarian activity in weaned and suckling ewes. Can J Anim Sci 1996; 76: 153-155.

26) Ungerfeld R, Sanchez-Davila F. Oestrus synchronization in postpartum autumn-lambing ewes: Effect of postpartum time, parity, and early weaning. Span J Agric Res 2012; 10: 62-68.

27) Ungerfeld R, Rubianes E. Short term primings with different progestogen intravaginal devices (MAP, FGA and CIDR) for eCG-estrous induction in anestrus ewes. Small Rumin Res 2002; 46: 63-66.

28) Uçar M, Gündoğan M, Özdemir M, et al. Değişik ırk koyunlarda progesteron+ecg ile östrusların senkronize edilmesi ve hayvanlarda kolesterol ile progesteron seviyelerinin araştırılması. Veteriner Bilimleri Dergisi 2002; 18: 79-85.

29) Vinoles C, Forsberg M, Banchero G, et al. Effect of long-term and short-term progestagen treatment on follicular development and pregnancy rate in cyclic ewes. Theriogenology 2001; 55: 993-1004.

30) Wildeus S. Current concept in synchronization of estrus: Sheep and goats. J Anim Sci 2000; 77: 1-14.

31) Zonturlu A, Özyurtlu N, Kaçar C. Effect of different doses PMSG on estrus synchronization and fertility in Awassi ewes synchronized with progesterone duringt he transition period. Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 2011; 17: 125-129.

32) Wei S, Chen S, Wei B, et al. Estrus synchronization schemes and application efficacies in anestrus lanzhou fat-tailed ewes. J Appl Anim Res 2016; 44: 466-473.

33) Arroyo J, Camacho-Escobar MA, Ávila-Serrano NY, et al. Influence of restricted female-lamb contact in length of postpartum anestrous in pelibuey sheep. Trop Subtrop Agroecosystems 2011; 14: 643-648.

34) Kutlu M, Doğan H, Alkan H, et al. Post-mating diclofenac vs. carprofen treatment on serum progesterone levels and reproductive outcomes in Hungarian-Merino ewes during the non-breeding season. Reprod Domest Anim 2022; 57: 1529-1535.

35) Cook CJ. Oxytocin and prolactin suppress cortisol responses to acute stress in both lactating and non-lactating sheep. J Dairy Res 1997; 64: 327-339.

36) Lightman SL, Windle RJ, Wood SA, et al. Peripartum plasticity within the hypothalamo-pituitary-adrenal axis. Prog Brain Res 2001; 133: 111-129.

37) Wagenmaker ER, Breen KM, Oakley AE, et al. Psychosocial stress inhibits amplitude of gonadotropin-releasing hormone pulses independent of cortisol action on the type II glucocorticoid receptor. Endocrinology 2009; 150: 762-769.

38) Semacan A. Laktasyon. In: Alaçam E, (Editör). Evcil Hayvanlarda Doğum ve İnfertilite. 7. Basım, Ankara: Medisan 2010: 165-168.

39) Akdağ C, Akal E. Koyunlarda üremenin denetlenmesinde güncel yaklaşımlar. Hayvansal Üretim 2018; 59: 65-75.

40) Çolak A, Polat B, Cengiz M. Reprodüktif hormonlar, tanı ve klinik kullanımları. In: Semacan A, Kaymaz M, Fındık M, Rişvanlı A, Köker A, (Editorler). Çiftlik Hayvanlarında Doğum ve Jinekoloji. 3. Basım, Malatya: Medipres Matbaacılık Yayıncılık Ltd Şti 2012: 6-7.

41) Lamming GE, Moseley SR, McNeilly JR. Prolactin release in the sheep. Reproduction 1974; 40: 151-168.