Keklik; orta irilikte, tüyleri çeşitli renklerde olabilen, kalın gövdeli, kısa kuyruklu, Phasianidae (Sülüngiller) familyasının Perdix ve Alectoris cinslerine giren kuşların ortak adıdır^2,3. Türkiye'de; Kaya kekliği (Alectoris graeca), Kınalı keklik (Alectoris chukar), Çil keklik (Perdix perdix) ve Kum (Çöl) kekliği (Ammoperdix griseogularis) gibi ırkları bulunmakla beraber, en yaygın yaşama alanı bulmuş olanının Kınalı keklik olduğu bildirilmektedir⁴.

Kekliklerde Yumurtlama Periyodu ve Verimi: Keklikler yaklaşık olarak 30–32 haftalık (8 aylık) yaşlarda ve tabii ortamda bahar aylarında yumurtlamaya başlar⁵. Tabii ortamda bir keklik ortalama 15 yumurta yaparak kuluçkaya yatar¹. Entansif şekilde yetiştiriciliği yapılan keklikler ise yumurtaya genelde Mart ayının sonu ile Nisan başlarında girerler ve yumurtlama Ağustos ayı ortalarına kadar devam eder. Yumurtlama periyodu yaklaşık olarak 16–20 hafta sürer. Çetin ve ark.⁶ bu periyodu Kınalı kekliklerde 68–83 gün, Yannakopoulos⁷ Kaya kekliklerinde 120 gün, Kırıkçı ve ark.⁸ ise 118–132 gün olarak bildirmiştir. Woodard ve ark.^5, keklik yumurtalarının depolanabileceği en iyi sıcaklığın 10–16ºC olduğunu, ideal depolama sıcaklığının ise ortalama 13ºC olması gerektiğini bildirmektedirler. Embury^9, keklik yumurtalarının 15 gün depo edilmesini tavsiye etmiştir. Yılmaz^10, farklı sürelerde (1–7, 8–14, 15–21, 22–28 gün) depolanan keklik yumurtalarında embriyo ölüm oranlarını sırasıyla % 35.06, 12.21, 22.63 ve 26.22 olarak bildirmiştir.

Meyer ve Millam^11, yumurta verimi yönünden seleksiyona tabi tutulmuş ve tutulmamış kınalı kekliklerin yumurta verimini 65.00 ve 49.96 adet olarak, Çetin ve ark.⁶ ise kafes ve sürü halinde tutulan kınalı kekliklerdeki yumurta verimini 11.20 ve 38.40 adet olarak belirlemişlerdir. Yannakopoulos⁷ tabii aydınlatma şartlarında tutulan kaya kekliklerinde bu verimi 50.36 adet, Kırıkçı ve ark.¹² kontrol, ağır, orta ve hafif olmak üzere değişik canlı ağırlıktaki dişi kaya kekliklerinin yumurtlama randımanını sırasıyla % 41.44, 45.78, 32.38 ve 24.67 olarak hesaplamışlardır. Nowland^13, kekliklerle aynı familyada yer alan sülünlerde yüksek canlı ağırlığa sahip olmanın yumurta verimine pozitif etkide bulunduğunu bildirmiştir.

Döllülük (Fertilite): Woodard ve Morzenti^14, kaya kekliklerinin normal yumurtlama periyotlarında döllülük oranını % 88.04 olarak bildirirken, Yannakopoulos⁷ % 88.05, Kırıkçı ve ark.¹⁵ % 96.90–93.21 olarak belirlemişlerdir. Kınalı kekliklerde bu değer % 57.14–89.06^6, çil kekliklerinde ise % 85–90.4¹⁶ olarak bildirilmiştir.

Kuluçka Randımanı: Kaya kekliklerinde Yannakopoulos⁷ kuluçka randımanını ve dişi keklik başına düşen ortalama civciv sayısını sırasıyla % 85.31 ve 37 olarak bildirirken, Woodard ve Morzenti¹⁴ % 59.5–62.5, Çetin ve Kırıkçı¹⁷ % 65.68–69.64 olarak bildirmişlerdir. Woodard ve ark.¹⁸ kaya ve kırmızı ayaklı kekliklerde bu değerin % 61.5- 77.8 arasında, Bagliacca ve ark.¹⁹ çil keklik yumurtalarında ise % 71–86 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Woodard^20, keklik yumurtaları üzerinde yaptığı çalışmada, kuluçka randımanını ortalama % 59.4 ile 61.9 arasında bildirirken, en iyi sonuçların 8–14 ile 15–21 gün depolanan yumurtalarda elde edildiğini ve yumurtaların depolama süresinin bir ayı aşması durumunda kuluçka randımanının önemli oranda azalacağını belirlemiştir.

Çıkım Gücü (Makine Randımanı): Kırıkçı ve ark.^8, kaya kekliklerinde çıkım gücünü gün ışığında ve yarı açık kümeste % 97.05, kapalı kümeste suni aydınlatma uygulanan grupta ise % 92.79 olarak bildirirken, Çetin ve Kırıkçı¹⁷ % 78.66–81.11, Kırıkçı ve ark.²¹ % 80.18–80.22, Kırıkçı ve ark.¹⁵ % 80.97–82.51 olarak bildirilmişlerdir. Çetin ve ark.⁶ kınalı kekliklerde bu değerin % 91.11 ile 93.75 arasında değiştiğini bildirirken, Bagliacca ve ark.¹⁹ çil kekliklerin çıkım gücünü % 85–89 olarak belirlemişlerdir.

Bu araştırma, bireysel çiftleştirme kafeslerinde ve kapalı kümes içinde sürü şeklinde serbest halde çiftleştirilen kaya kekliklerinin yumurta ve kuluçka verim özelliklerini karşılaştırmak ve keklik yetiştiriciliğinin Türkiye'de yaygınlaşmasına katkıda bulunmak amacıyla yapılmıştır.

Keklikler çiftleşme mevsiminin başlangıcından bir ay öncesinde (15 Mart) rasgele seçilerek iki gruba ayrılmıştır. Birinci gruptaki keklikler, 1 erkek 3 dişi olacak şekilde toplam 13 erkek 39 dişi 1x1x1 m ebatlarındaki kafeslere konulmuştur. İkinci grupta, 1 erkek 3 dişi olacak şekilde toplam 13 erkek 39 dişi 1.2x3x1.2 m ebatlarındaki yer sistemindeki bölmelere konulmuştur. Kekliklere başlangıçta ışıklandırma periyodu olarak 12 saat aydınlık–12 saat karanlık olacak şekilde başlatılmış ve ilk yumurtanın alınmasından itibaren aydınlatmanın süresi haftada 1 saat artırılarak 16 saatte sabitlenmiştir. Yem (% 24 Ham Protein ve 2682 ME, kcal/kg) ve su ad libitum olarak verilmiştir. Araştırmada ilk yumurtalar 17 Nisan 2003 tarihinde alınmaya başlamıştır. Yumurtalar her gün toplanarak her yumurtanın üzerine tarih ve kafes numaraları yazılıp ağırlıkları tespit edilerek kayıtları tutulmuştur. Her iki uygulamada da günlük toplanan yumurtalar 15 gün 15–20 ºC'lik ortamda muhafaza edilerek²² kuluçka makinesine 15 gün aralıklarla konulmuştur. Civcivlerin çıkım işlemleri bittikten sonra geride kalan yumurtalar tek tek kırılarak dölsüz, erken, orta ve geç dönem embriyonik ölümler kaydedilmiştir. Embriyonik ölüm dönemlerin belirlenmesinde tavuk yumurtalarındaki embriyoların gelişim dönemlerini belirten skala²³ ve embriyo ölüm dönemlerini belirten kriterler dikkate alınmıştır²⁴.

Deneme gruplarından elde edilen ortalama yumurta ve kuluçka verimlerinin belirlenmesi Aksoy²⁵'un bildirdiği metotla belirlenmiş olup; grupların yumurta verimlerinin istatistiki değerlendirmeleri Khi kare (x²), kuluçka özellikleriyle ile ilgili verimler ise t testiyle^26, SPSS–11.5 programı kullanılarak yapılmıştır.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Araştırma Gruplarının Yumurta Ağırlığı, Yumurtlama Periyodu, Yumurta Verimleri (adet ve %) ve Kuluçka Sonuçları

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Araştırma Gruplarının Embriyonik Ölüm Oranları

Tablo 1 incelendiğinde yumurtlama periyodu Çetin ve ark.⁶'nın kınalı kekliklerdeki yumurtlama periyodu bulgularından yüksek iken, Yannakopoulos⁷ ve Kırıkçı ve ark.⁸ bildirdiği değerlere benzer bulunmuştur. Denemede kullanılan grupların yumurtlama periyodu kafes ve sürü sisteminde 124 gün devam etmiştir. Her iki grubun aynı gün bitmesinin sebebi aynı gün başlaması kadar kolay anlaşılmamıştır. Ancak her gün yumurta alınamamış, yani yumurta verimi %'si kafes sistemindeki kekliklerde % 39.79, yer sisteminde ise % 39.87 olarak gerçekleşmiştir.

Tablo 1'den de anlaşılacağı gibi yumurta verimleri bakımından istatistiksel olarak bir fark olmadığı görülmektedir. Bu araştırmada elde edilen yumurta değerleri Meyer ve Millam¹¹'ın yumurta verimi yönünden seleksiyona tabi tutulmuş kınalı keklikler, Kırıkçı ve ark¹²'nın değişik canlı ağırlıktaki dişi kaya kekliklerinin ağır grubu değerlerinden düşük düzeyde iken, Meyer ve Millam¹¹'ın yumurta verimi yönünden seleksiyona tabi tutulmamış kınalı keklikler, Yannakopoulos⁷'un tabii aydınlatma şartlarında tutulan kaya keklikleri, Kırıkçı ve ark.¹²'nın değişik canlı ağırlıktaki dişi kaya kekliklerinin kontrol grubu değerleriyle benzer bulunmuştur. Araştırmada elde edilen yumurta verimleri değerleri Kırıkçı ve ark.¹²'nın değişik canlı ağırlıktaki dişi kaya kekliklerinin orta ve hafif grubu ile Çetin ve ark.⁶'nın sürü ve kafes sisteminde yetiştirdikleri kınalı keklikler için bildirdikleri değerlerden yüksek bulunmuştur. Araştırma gruplarından elde edilen yumurta veriminin Kırıkçı ve ark.¹²'nın değişik canlı ağırlık gruplarına ayırdıkları kaya kekliklerindeki ağır gruptaki % 45.78'lik değerden düşük olması, Nowland¹³'ın sülünler için damızlık seçiminde yüksek canlı ağırlığa sahip olan dişilerin seçilmesi tavsiyesinin keklikler içinde geçerli olabileceğini desteklemektedir. Meyer ve Millam¹¹ yumurta verimi yönünden seleksiyona tabi tutulmuş kınalı kekliklerde yumurta verimini 65.00 adet olarak bildirmiş ve bu değer araştırma gruplarından kafes sistemindeki 49.35 ile yer sistemindeki 49.43 adetlik değerlerden yüksek bulunmuştur. Bu durum kaya kekliklerinde yumurta verimini artırmak için seleksiyonun önemini ortaya koymaktadır.

Döllülük (Fertilite): Çalışmada farklı sistemlerde yetiştirilen kekliklerden elde edilen döllülük oranları kafes sisteminde % 90.25, yer sisteminde ise % 72.55 olarak gerçekleşmiş ve gruplar arasındaki farklılık önemli bulunmuştur (P<0.001). Yer sisteminde sürü halinde serbest olarak çiftleştirilen kekliklerdeki fertilite düşüklüğü dominant erkek kekliğin diğer erkeğe üstünlük sağlayarak çiftleşmelerine müsaade etmemelerine bağlanabilir. Elde edilen döllülük oranları, keklik yumurtalarının kuluçkası üzerine yapılan bir çok çalışmayla^7,14,16 benzerlik gösterirken, Çetin ve ark.⁶'nın kınalı keklikler için bildirdiği değerlerden yüksek, bazı çalışmalardaki değerlerden¹⁵ düşük düzeyde bulunmuştur. Embury^9, suni aydınlatma uygulanan kekliklerde ilk dönemlerde dölsüz yumurta elde edebileceğini bildirmiştir. Kırıkçı ve ark.¹⁵'nin yaptıkları çalışmalarda kekliklere gün ışığı harici ekstra bir aydınlatma uygulamamaları, bildirdikleri döllülük değerlerinin yüksek olmasını sağlamış olabilir.

Kuluçka Randımanı: Kuluçka sonuçları açısından Tablo 1'den de görüleceği gibi gruplar arasındaki fark önemlidir (P<0.01). Gruplardan elde edilen kuluçka randımanı kafes ve yer gruplarında % 78.20 ve % 67.09 olarak belirlenmiştir. Yer sisteminde yetiştirilen kekliklerden elde edilen kuluçka randımanının düşüklüğü aynı zamanda fertilite oranlarından da etkilenmiş olabilir. Çetin ve ark.⁶'nın farklı bakım şartlarında kınalı kekliklerin kuluçka randımanını sürü sisteminde % 81.25, kafes sisteminde yetiştirilenlerde ise % 53.57 olarak bildirmiş ve sürü sistemi lehine önemli bir farklılık olduğunu belirtmiştir (P<0.001). Bu araştırmada ise bulunan sonuçlar kafes sistemi lehinedir (P<0.01). Araştırmanın Çetin ve ark.⁶'nın bildirdiği değerlerle zıt yönlü bir durum ortaya koyması, çalışmalarında kullandıkları kekliklerin kınalı keklik olması ve bu hayvanların monogam davranışlarından kaynaklandığı söylenebilir. Araştırmada kafes sisteminde % 78.20, yer sisteminde ise % 67.09 oranında elde edilen kuluçka sonuçları Yannakopoulos⁷'un bildirdiği kuluçka randımanları değerlerinden düşük düzeyde iken, bazı çalışmalarda^17,18,19 bildirilen değerlerle benzer, bazı araştırmacıların^14,20 elde ettiği kuluçka randımanı sonuçlarından ise yüksektir.

Çıkım Gücü (Makine Randımanı): Deneme gruplarından elde edilen çıkım gücü, kafes ve yer sisteminde sırasıyla % 86.64 ve 92.48 olarak belirlenmiş ve gruplar arasında bir farklılık bulunmuştur (P<0.05). Bu çalışmada tespit edilen çıkım gücü değerleri, Kırıkçı ve ark.¹⁸'nın farklı barındırma ve aydınlatma şartlarında kaya kekliklerinde elde edilen % 92.79–97.05'lik sonuçlardan düşük düzeyde iken, Çetin va ark.⁶ ile Balliacca ve ark.¹⁹'nın belirttiği değerlerle benzer, bazı araştırmacıların^15,17,21 elde ettiği çıkım gücü değerlerinden ise yüksek bulunmuştur. Çıkım gücünün Kırıkçı ve ark.⁸'nın bildirdiği sonuçlardan düşük olmasının sebebi için depolama ve kuluçka makinesinin optimizasyonunun sağlanamaması söylenebilir.

Embriyonik Ölüm Oranları: Yetiştirme sistemlerine göre elde edilen embriyonik ölüm oranları kafes sisteminde % 13.35, yer sisteminde ise % 7.50 olarak bulunmuş ve gruplar arasındaki fark önemlidir (P< 0.001). Çalışmadan elde edilen sonuçlar Yılmaz¹⁰'ın bildirdiği değerlerden 8–14 gün süredeki değerle benzerlik gösterse de diğer depolama sürelerinde elde edilen değerlerden bariz bir şekilde düşük düzeyde bulunması, uygun koşul ve sürelerde depolanmayan keklik yumurtalarında embriyonik ölüm oranının açık bir şekilde artma eğilimi gösterdiğini desteklemektedir.

bulunmuş ve gruplar arasındaki fark önemlidir (P< 0.001). Çalışmadan elde edilen sonuçlar Yılmaz¹⁰'ın bildirdiği değerlerden 8–14 gün süredeki değerle benzerlik gösterse de diğer depolama sürelerinde elde edilen değerlerden bariz bir şekilde düşük düzeyde bulunması, uygun koşul ve sürelerde depolanmayan keklik yumurtalarında embriyonik ölüm oranının açık bir şekilde artma eğilimi gösterdiğini desteklemektedir.

Bu araştırmada elde edilen sonuçlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir;

• Kafes sisteminde yetiştirilen kekliklerin yer sisteminde sürü halinde yetiştirilen kekliklere oranla çıkım gücü hariç döllülük ve kuluçka randımanı bakımından daha iyi olduğu gözlenmiştir. Bundan dolayı keklikler entansif şartlarda yer sisteminde sürü halinde ve kafes sisteminde rahatlıkla yetiştirilebilir. Bu yetiştirme sistemlerinin yetiştiricilerin imkanlarına göre tercih edilmesi daha uygun olacağı kanısına varılmıştır.

• Keklik yetiştiriciliğinde çiftleştirme kafeslerinin kullanımı yatırım maliyetini artırmasına karşın kekliklerden gerekli kayıtların alınması ve verimlerin tam anlamıyla belirlenmesi açısından gereklidir.

• Keklik yetiştiriciliğinde özellikle yer sisteminde yumurtaların enfekte olma riski daha fazla olduğu için yetiştiricilik boyunca, yumurtaların toplanması ve depolanması, kuluçka öncesi, esnası ve çıkım aşamasında gerekli olan hijyen ve dezenfeksiyon kurallarının göz ardı edilmemesi gereklidir.

1) Çetin O, Kırıkçı K. Alternatif Kanatlı Yetiştiriciliği: Sülün-Keklik. Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya, 2000.

2) Özçelik M. Kuşlar Dünyası. Bilim ve Teknik 1995; 328, 66–73.

3) Turan N. Türkiye'nin Av ve Yaban Hayvanları: Kuşlar. Orman Genel Müdürlüğü Eğitim Dairesi Başkalığı Yayınları, Ankara, 1990.

4) Kiziroğlu İ. Türkiye Kuşları. T.O.K.M. Tabii Hayatı Koruma Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1983.

5) Woodard AE, Vohra P, Denton V. Commercial and Ornamental Game Bird Breeders Handbook. Hancockn House Pulishers 1431 Harrison Avenue, Box X–1, Blaine, WA 98231 Printed in Hong Kong CC ISBN 0–88839–311–3. 1993.

6) Çetin O, Kırıkçı K, Gülşen N. Farklı Bakım Şartlarında Kınalı Kekliklerin (Alectoris chukar) Bazı Verim Özellikleri. Veteriner Bilimleri Dergisi 1997; 13.2: 5–10.

7) Yannakopoulos AL. Grek Experiences with Gamebirds. Anim. Breed. Abstr. 60.3375. 1992.

8) Kırıkçı K, Tepeli C, Çetin O, Günlü A, Yılmaz A. Farklı Barındırma ve Aydınlatma Şartlarında Kaya Kekliklerinin (A. graeca) Bazı Verim Özellikleri. Veteriner Bilimleri Dergisi, 1999; 15.1: 15–22.

9) Embury, I. “Raising Chukar Partridges”. http://www.agric.nsw.gov.au/mdil/poultry pub.2002.

10) Yılmaz A. Kuluçkalık Keklik (A. graeca) Yumurtalarının Depolanmasında Süre, Pozisyon ve Ön Isıtmanın Kuluçka Sonuçlarına Etkileri. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2004.

11) Meyer WE, Millam JR. Primary Feather Molt and Serum Luteinizing Hormone Concentration in Chukar Partridge (Alectoris chukar) During a Photoperiodically İnduced Molt With or Without Fasting. Poultry Sci. 1986; 65: 1615–1622.

12) Kırıkçı K, Günlü A, Çetin O, Garip M. Kekliklerde (A. graeca) Dişi Ağırlığının Bazı Yumurta Kalite Özellikleri Üzerine Etkisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Bilimsel Araştırmalar Proje Koordinatörlüğü. Proje No: 2002 / 050.

13) Nowland WJ. “Phesant Raising”. http://www.agrig.nsw. gow.au/bookshop/agfact. poultry/a503html. 2002.

14) Woodard AE, Morzenti A. Effect of Turning and Age of Egg on Hatchability in the Pheasant, Chukar and Japanese Quail. Poultry Sci. 1975; 54: 1708–1711.

15) Kırıkçı K, Tepeli C, Çetin O, Yılmaz A. Kekliklerin (A. graeca) Yumurta ve Bazı Kuluçka Verimleri Üzerine Farklı Ham Protein İçeren Rasyonların Etkisi. Veteriner Bilimleri Dergisi, 2002; 18.1–2: 53–55.

16) Muller HD, Werner WJ. The Value of Selecting and Retaining Gray Partridge Breeders. Poultry Sci. 1974; 53.1: 414–416.

17) Çetin O, Kırıkçı K. Farklı Erkek:Dişi Oranlarında Çiftleştirilen Kaya Kekliklerinde (A. graeca) Yumurta Verimi ve Kuluçka Özellikleri. I. Doğu Anadolu Kanatlı Yetiştiriciliği Sempozyumu. 21–24 Mayıs 2001. Yüzüncü Yıl Üniversitesi. Van.

18) Woodard AE, Abplanalp H, Snyder L. Inbreeding Depression in the Red-Legged Partridge. Poultry Sci. 1982; 61: 1579–1584.

19) Bagliacca M, Profumo A, Paci G, Curadi C, Ambrogi C. Deposizione in starne (Perdix perdix) nate da uova covate daı genitori naturali a confronto con starne nate da uova incubate artificialmente [Egg laying in two grey partridge (Perdix perdix) lines differing for breeding technology: artificial egg hatch or mother egg hatch]. Dipartimento Produzioni Animali- Fac. Med. Veterinaria-V-le Piagge, 2-56100 PISA Ministero Politiche Agricole-Ufficio di Lucca-V.le Giusti, 65-55100 LUCCA. 2000.

20) Woodard AE. Raising Chukar Partridges. Department of Avian Sciences University of Californina Davis. CA 95616, 1982.

21) Kırıkçı K, Çetin O, Günlü A, Tepeli C, Yılmaz A. Investigating of the Possibility of Second Production in a Year From Rock Partridges (A. graeca) Under Intensive Breeding. Journal of Food. Agricultere & Environment, 2003; Vol. 1(2): 267–269.

22) Hermes JC. Hatchability, Type and Distribution of Embryo Abnormalities and Karyotype as Affected by Length of Preincubation Storage. Anim. Breed. Abstr. 1991; 59.1: 611.

23) Hamburger V, Hamilton HL. A Series of Normal Stages in the Development of the Chick Embryo. J. Morphol. 1951; 88: 49–92.

24) Akıncı Z. Kuluçkalık Yumurtalarının Depolanmasında Süre, Pozisyon ve Ön Isıtmanın Kuluçka Sonuçlarına Etkileri. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 1996.

25) Aksoy T. Tavuk Yetiştiriciliği. Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi Yayınları. Ankara, 1994.

26) Kutsal A, Alpan O, Arpacık R. İstatistik Uygulamalar. Bizim Büro Basımevi, Ankara, 1990.