Koyunculukta verimliliği etkileyen en önemli faktör, döl verimidir. Döl verimini, kalıtsal yapı, bakım ve besleme, canlı ağırlık, yaş, kuzulama mevsimi ve yönetim gibi faktörler belirlemektedir⁴. Koyunların değişik dönemlerde vücut kondisyonları bakımından değerlendirilmesi, yetersiz olan mera ve yem kaynaklarının etkin kullanımına katkı sağlaması ile uygun bir şekilde bakım ve beslemenin yapılabilmesi bakımından önemlidir⁵. Ayrıca kuzulama dönemindeki vücut kondisyonu ise, süt veriminin artırılması ve buna bağlı olarak kuzuların gelişmesi bakımından önemlidir⁶.

Kuzulama döneminde kondisyon puanın kritik alt sınırı 2.5 civarındadır. Kuzulamada 2.5 ve üzeri kondisyon puanındaki koyunlar laktasyonun ilk haftalarında oluşabilecek besleme yetersizliklerinden daha az etkilenmekte ve süt verimlerinde önemli bir düşüş olmadan gereksinimlerinin bir kısmını depolarından karşılayabilmektedirler^3,7. Kondisyonları kritik alt sınırın aşağısında olan koyunlarda, üst seviyeye ulaşmayan laktasyon eğrisi pike ulaşmayacak, kuzulamadan 3-4 gün sonra süt veriminde ani bir düşüş, süt yağ oranında azalmalar gözlenebilecektir. Bunun sonucunda sütün besleme değerliğindeki azalmalara bağlı olarak kuzu gelişiminde de aksaklıklar görülecektir³.

Kuzulama dönemindeki vücut kondisyonunun, laktasyon dönemindeki verim ve kuzu gelişimi arasında önemli ilişkilerin mevcut olduğunu Atti ve Nefzaoui⁸ bildirmişlerdir. Türkgeldi koyunlarında yapılan bir araştırmada Özdüven ve ark.^9, kuzulama döneminde kondisyon puanının 2-3 arasında olmasının sütten kesim ağırlığı üzerinde olumlu etkileri olacağını söylemişlerdir. Kıvırcık koyunlarında yapılan bir araştırmada vücut kondisyonu puanı 3 olan grubun en yüksek doğum ağırlığına sahip olduğunu, ancak farklılıkların istatistiki olarak önemsiz olduğunu bildirmişlerdir¹⁰. Sezenler ve ark.¹¹ Karacabey Merinosu koyunlarında yapmış oldukları çalışmada, doğum kondisyon puanına göre en yüksek doğum ağırlığı ve sütten kesim ağırlığının ≥4 kondisyon puanına sahip grupta, en düşük ortalamanın ise ≤2 kondisyon puanına sahip grupta olduğunun belirlemişlerdir. Melez siyah yüzlü ve Polypay koyunlarında yapılan bir araştırmada Khan ve ark.^12, gebe koyunlara doğuma kısa bir zaman kala normal yemlemeye ilaveten günlük 0.5 kg/baş tane mısırla beslemiş ve vücut kondisyon puanında mısırla beslenenlerde az miktarda bir artış görülmüştür. Doğum öncesi vücut ağırlığının artması kuzuların sütten kesim ağırlığında artış sağlamıştır.

Araştırma, Tuj koyunlarında doğum kondisyon puanının, kuzuların doğumdan 180. güne kadar ki büyüme özellikleri ile yaşama güçlerine olan etkilerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır.

Araştırmada koç katımı 23 Ekim'de yapılmış ve yaklaşık 2 ay devam etmiştir. Doğumlar Mart-Nisan ayında gerçekleşmiştir. Koyunların koç katımı öncesi beslenmesi meraya dayalı olarak, koç katımından 1 ay önce, koç katımı sırasında ve koç katımından 1 ay sonrasındaki beslenmesi ise 500 g/baş kuru ot ile 500 g/baş konsantre yem verilerek gerçekleştirilmiştir. Konsantre yem %16 ham protein ve 2650 kcal/kg metabolik enerji içermektedir. Koyunların gebeliğin ilk üç ayındaki beslenmesinde ise %12 ham protein ve 2750 kcal/kg metabolik enerji yem verilmiştir. Bu dönemde 1000 g/baş kuru ot, 200 g/baş konsantre yem verilerek yapılmıştır. Gebeliğin 4 ve 5. ayında ise %14 ham protein ve 2750 kcal/kg metabolik enerjili yem verilmiştir. Bu dönemde 1000 g/baş kuru ot, 500 g/baş konsantre yem verilerek yapılmıştır. Kuzular doğduktan sonra kulak numarası takılmış, göbek bakımı yapılmış ve annelerini emmeleri sağlanmıştır. Kuzular doğumdan sonra anneleri ile beraber 3 gün kalacak şekilde bireysel bölmelere konulmuştur. Kuzlara sütten kesme programı uygulanmamış olup, annelerini devamlı olarak emmeleri sağlanmıştır. Kuzular meraya anneleri ile birlikte çıkarılmış, ek bir yemleme yapılmamıştır. Yeni doğan kuzuların doğum tarihi, cinsiyeti, doğum tipi, ana kulak numarası ve doğum ağırlıkları ilk 24 saat içinde kayıt edilmiştir. Büyüme özelliklerinin belirlenmesi için doğum, 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. gün ağırlıkları alınmıştır. Kuzuların tartımı ve ölçümü sabah saatlerinde aç karnına yapılmıştır. Kuzuların ağırlıkları ise 1 g'lık hassasiyete sahip terazi ile tartılmıştır.

Vücut kondisyon puanları, Russel ve ark.¹³ tarafından tanımlanan 0'dan 5'e kadar değişen, 0.5 aralıklı metot kullanılarak belirlenmiştir. Puanlamalar 4 hakem tarafından yapılmış olup, hakemlerin birbirlerinden bağımsız olarak belirledikleri puanlar çoğunlukla aynı olmuştur. Vücut kondisyon puanı, parmaklar ve baş parmak, sırt kemiğinin iki yanında, el, bel omurlarının yan çıkıntıları üzerinde gezdirilerek bu bölgedeki etlenme ve yağ dokusu kalınlığı kontrol edilerek yapılmıştır¹⁴. Aynı hayvan için farklı puanlar belirlendiğinde, hakemler arasında ortak görüş birliği sağlanıncaya kadar puanlamaya devam edilmiştir. Araştırmada vücut kondisyon puanları ≤2, 2.5-3.5 ve ≥4 üzeri kondisyon puanına sahip olanlar olmak üzere 3 gruba ayrılarak yapılmıştır.

Kuzuların 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. gün ağırlıkları interpolasyon yöntemi ile elde edilmiştir. Kuzularda canlı ağırlık ve canlı ağırlık artışlarına etki eden vücut kondisyon puanı, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipi gibi çevresel faktörler SPSS 11.5 istatistik programında en küçük kareler yöntemi ile incelenmiş, aralarındaki farklılık önemli bulunan ikiden fazla grubu karşılaştırılmak için Duncan testi uygulanmıştır. İncelenen faktörler arasında önemli interaksiyon olmadığı varsayılmıştır. Vücut kondisyonu, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin yaşama gücüne etkilerinin belirlenmesinde Ki-kare testi kullanılmıştır^15,16.

Canlı ağırlık ve canlı ağırlık artışı için En Küçük Kareler Yöntemine ait istatistiki model aşağıda verilmiştir. Buna göre;

Y_ijkl = μ+ a_i + b_j + c_k +d_l + e_ijkl

Y: canlı ağırlık ve canlı ağırlık artışı, μ: beklenen fenotipik değer, ai: doğum kondisyonu puanının etkisi (≤2, 2.5-3.5 ve ≥4), bj: ana yaşının etkisi (2, 3, 4 ve 5), ck: cinsiyetin etkisi (erkek ve dişi), dl: doğum tipinin etkisi (tek ve ikiz), e_ijkl: hata payı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Vücut kondisyon skoru, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin doğum, 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. gün canlı ağırlığa etkisi, (kg)

Doğumdaki vücut kondisyon puanı, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin canlı ağırlık artışı üzerine etkisine ait ortalama değerler Tablo 2'de sunulmuştur. Doğum kondisyon puanının 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. gün canlı ağırlık artışına etkisi istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur (P>0.05). Doğum kondisyon puanı 2.5-3.5 ve ≥4 olan grubun canlı ağırlık artışı değerleri genel olarak en yüksek değerde tespit edilmiştir. Her ne kadar istatistiki olarak önemli olmasa da doğum-180. gün canlı ağırlık artışı bakımından vücut kondisyon skoru 2.5-3.5 olan grubun canlı ağırlık artışı en yüksektir. Ana yaşının 30. gün (P<0.05), cinsiyetin 90 ve 150. gün (P<0.05, P<0.01) ve doğum tipinin 30, 60 ve 90. gün (P<0.05, P<0.01) canlı ağırlık artışına etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Vücut kondisyon skoru, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. gün canlı ağırlık artışına etkisi, (g)

Kuzularda yaşama gücü üzerine doğum kondisyon puanı, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin etkisi Tablo 3'de gösterilmiştir. Doğum kondisyon puanının 60, 90, 120, 150 ve 180. gün yaşama gücüne etkisi istatistiki olarak önemli (P<0.05, P<0.01) bulunurken, 30. gün yaşama gücüne etkisi istatistiki olarak önemsiz (P>0.05) bulunmuştur. Yaşama gücü değerleri bakımından doğum kondisyon puanı 2.5-3.5 olan grup, ≤2 ve ≥4 olan gruptan yüksek bulunmuştur. Kuzularda yaşama gücüne ana yaşının, cinsiyetin ve doğum tipinin etkisinin istatistiki olarak önemli olmadığı belirlenmiştir (P>0.05).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Vücut kondisyon skoru, ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin 30, 60, 90, 120, 150 ve 180. gün yaşama gücüne etkisi, (%)

Ana yaşının doğum ve 30. gün canlı ağırlıklar üzerine etkisi istatistiki olarak önemli belirlenirken, diğer aylarda önemsiz belirlenmiştir. Genel olarak 3 ve 4 yaşındaki analardan doğan kuzuların canlı ağırlıkları 2 ve 5 yaşlı analardan doğan kuzuların canlı ağırlıklarından yüksek bulunmuştur. Her ne kadar istatistiki bir fark olmasa da genel olarak erkek kuzuların canlı ağırlıklarının dişilerden yüksek değerde olduğu görülmüştür. Tek doğan kuzuların ikizlerden daha ağır olduğu belirlenmiştir. Bu araştırmada 3 ve 4 ana yaşından doğan kuzuların 2 ve 5 ana yaşından ve tek doğan kuzuların ikiz doğan kuzulardan yüksek değerde olması Aksoy ve ark.²⁴ ile Sarı ve ark.²⁵'nın Tuj ırkında bildirdiği sonuçlar ile benzer bulunmuştur.

Araştırmada doğum kondisyon puanın günlük canlı ağırlık artışlarına olan etkisi istatistiki olarak önemsiz belirlenmiştir. Bu araştırmada doğum kondisyonu puanının 60. gün canlı ağırlık artışına olan etkisi, Sezenler ve ark.¹¹'nın 60. gün sütten kesilen Karacabey Merinoslarında bildirilen sonuçlardan farklılık göstermektedir. Yine bu araştırmada doğum kondisyon puanın 120 ve 150. gün canlı ağırlık artışına etkisi, Zaheer ve ark.²⁶'nın 120 ve 150. günde sütten kesilen Lohi ırkında bildirdiği sonuçlardan farklılık göstermektedir. Bu farklılıkların nedeni ırk, orjin, ana yaşı, bakım ve beslemedeki farklılıklardan kaynaklanabilir. Ana yaşının 30. gün, cinsiyetin 90 ve 150. gün ve doğum tipinin 30, 60 ve 90. gün canlı ağırlık artışına etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Altmışıncı ve 90. gün canlı ağırlık artışı hariç diğer günlerde erkek kuzular dişilerden fazla günlük canlı ağırlık artışı sağlarken, 120, 150 ve 180. gün hariç diğer günlerde tek doğan kuzular ikizlerden fazla günlük canlı ağırlık artışı sağlamışlardır.

Doğum sonrasında kuzuların sütten kesilme veya pazarlama yapılana kadar yaşaması koyunculukta önemlidir. Doğum kondisyon puanının 30. gün hariç, diğer tüm günlerde yaşama gücüne etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. Tüm günlerde yaşama güçleri bakımından doğum kondisyon puanı 2.5-3.5 olan grup, ≤2 ve ≥4 olan gruptan yüksek bulunmuştur. Bu araştırmada tüm günlerde ana yaşının, cinsiyetin ve doğum tipinin kuzularda yaşama gücüne etkisinin önemsiz olduğu belirlenmiştir. Tuj kuzularında yapılan bir araştırmada Karaoğlu ve ark.²⁷'da ana yaşı, cinsiyet ve doğum tipinin ilk 90 günlük yaşama gücüne etkisinin önemli olmadığını bildirmiştir. Yaşama gücü 180. günde tek olanlarda %83.33, ikiz olanlarda %92.59'dur. Anayı emen kuzu sayısı arttığında, yaşama gücünün de artmasının nedeni çoğuz doğan fakat yaşama şansı düşük kuzuların doğumdan birkaç gün sonra ölmesinden kaynaklanabilir⁵.

Bu araştırma sonucunda belirlenen doğum kondisyon puanı ortalaması (2.96), gebeliğin sonunda ve kuzulama döneminde Thompson ve Meyer²⁸ tarafından bildirilen hedef vücut kondisyon puanı ortalaması olan 3 ile benzerlik göstermektedir. Bu durum yarı entansif şartlarda Tuj koyunun yetiştirilmesinin doğum ve kuzulama dönemindeki vücut kondisyon puanının yakalanması açısından önemlidir. Tuj koyunlarının farklı dönemlerine ait vücut kondisyon skoru ile ilgili çalışmalar yetersizdir. Bölge şartlarına iyi adapte olmuş Tuj koyunları için elde edilen bu sonuçlar doğum kondisyon puanının bazı büyüme ve gelişme özellikleri üzerine etkisinin önemli olduğunu ortaya koymuştur. Her ne kadar bazı büyüme ve gelişme özelliklerinde kondisyon puanın etkisi önemli olmasa da, büyüme özellikleri doğum kondisyon puanı ile paralellik göstermektedir. Ayrıca kondisyon puanının pratikte kullanılmasının kolay olması, özellikle üreme ile ilgili dönemlerde ekonomik beslemenin yapılabilmesi açısından yetiştiriciler tarafından etkin bir şekilde kullanılabilir.

1) Murray JA. Meat production. J Agr Sci Camb 1919; 9: 174- 181.

2) Texeira A, Delfa R, Colomer-Rocher, F. Relationships between fat depots and body condition score or tail fatness in the Rasa Aragonesa breed. Anim Prod 1989; 49: 275- 280.

3) MLC, Sheep in Britain. Feeding the Ewe. Meat and Livestock Commission. Sheep Improvement Service. 2nd Edition, England: Bletchly, 1988.

4) Sönmez R, Kaymakçı M. Koyunlarda Döl Verimi. İzmir: Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi Yayınları, 1987.

5) Özdemir Y. Karya Tipi Koyunlarda Vücut Kondüsyonunun Yıllık Değişimi. Yüksek Lisans Tezi, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2008.

6) Robinson JJ. Nutrition over the winter period- the breeding female in new developments in sheep production. Occ Publ Br Soc Anim Prod 1990; 14: 55-69.

7) Holst PJ. Supplementary feeding of oat grain or lucerne hay to crossbred ewes at lambing. Aust J Exp Agr 1987; 19: 211-216.

8) Atti N, Nefzaoui A. Body condition of sheep and goats. Methodological aspects and applications. Zaragoza: CIHEAM, 1995.

9) Özdüven L, Özder M, Yurtman Y, Arık Z. Türkgeldi koyunlarında canlı ağırlık ve kondisyon puanı arasındaki ilişkiler. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 1997; 10: 129-135.

10) Ada M, Ceyhan A, Sezenler T, Özder M, Köycü E. Farklı kondüsyon puanına sahip kıvırcık koyunlarında aşım dönemi ek yemlemenin (flushing) kuzu verimi üzerine etkileri. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 2004; 19: 89-96.

11) Sezenler T, Köycü E, Özder M. Karacabey Merinosu koyunlarda doğum kondüsyon puanının kuzuların gelişimi üzerine etkileri. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi 2008; 5: 45-53.

12) Khan K, Meyer HH, Thompson JM. Effect of pre-lambing supplementation and ewe BCS on lamb survival and total weight of lamb weaned. ProcW Sect ASAS 1992; 43: 175.

13) Russel AJF, Doney JM, Gunn RG. Subjective assessment of body fat in live sheep. J Agric Sci Camb 1969; 72: 451- 454.

14) Biçer O. Koyunlarda vücut kondüsyon puanlaması ve koyun yetiştiriciliğinde önemi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 1991; 6: 81-89.

15) Akçapınar H. Çevre Faktörlerinin Eliminasyonu. Ders Notları, Ankara, 1999.

16) Düzgüneş O, Kesici T, Gürbüz F. İstatistik Metotlar I. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 1983.

17) Molina A, Gallego L, Perez JI, Bernabeu R. Growth of Manchega lambs in relation to body condition of dam, season of birth, type of birth and sex. Advances in Food and Animal Breeding 1991; 31: 198-205.

18) Malik RC, Al-Khozam NM, Razzaque MA, Al-Mutawa TA. The influence of genotype and ewe body condition on reproductive performance. Indian J Anim Sci 2000; 70: 146-148.

19) Vatankhah M, Talebi MA, Zamani F. Relationship between ewe body condition score (BCS) at mating and reproductive and productive traits in Lori-Bakhtiari sheep. Small Ruminant Res 2012; 106: 105-109.

20) Jaime C, Purroy A. Effect of body condition at parturition on the productivity of lactating ewes with two lambs. Proceedings of the ACTAS XVI. Jornadas Cientificas Sociedad, Espanola, 1992; 144–147.

21) Özder M, Arık İZ, Yurtman İY, Özdüven ML. Türkgeldi koyunlarında kondüsyon puanı, yaş ve canlı ağırlığın bazı performans özellikleri üzerine etkisi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 1997; 10: 119-128.

22) Aliyari D, Moeini MM, Shahir MH, Sirjani MA. Effect of body condition score, live weight and age reproductive performance of Afshari ewes. Asian J Anim Vet Adv 2012; 7: 904-909.

23) Molina A, Gallego L, Torres A. Effect of energy reserves at different times of year on same production traits in Manchega ewes. Agricultural Research Animal Production and Health 1993; 8: 127-137.

24) Aksoy AR, Saatcı M, Özbet M, Dalcı MT. Tuj ırkı koyunların verim özellikleri. I. Döl verimi ve büyüme. Vet Bil Derg 2001; 17: 73-77.

25) Sarı M, Işık M, Önk K, Aksoy AR, Tilki M. Tuj kuzularında büyüme özellikleri ve bazı vücut ölçülerine ana yaşı, cinsiyet, doğum tipi ve doğum yılının etkisi. IV. Ulusal Veteriner Zootekni Kongresi, Aydın, Türkiye, 2012: 12-13.

26) Zaheer A, Muhammad Y, Muhammad Y. The Lohi Sheep; a meat breed of Pakistan. Pak J Agri Sci 2001; 38: 69-72.

27) Karaoğlu M, Macit M, Emsen H. Tuj kuzularının büyüme ve gelişme özellikleri ile yaşama gücü üzerine bir araştırma. Turk J Vet Anim Sci 2001; 25: 261-266.

28) Thompson J, Meyer H. "Body condition scoring of sheep". http://ir.library.oregonstate.edu/xmlui/bitstream/handle/195 7/14303/ec1433pdf/ 27.12.2012.