Morfometrik analizler cinsiyetler arasındaki farkın ortaya çıkarılmasında, aynı hayvan türünde ya da farklı hayvan türleri arasındaki osteolojik değerlendirmelerde, nesli tükenen veya tükenme noktasına gelmiş canlıların modellerinin belirlenmesinde, canlıda çevresel ve iç faktörlere bağlı olarak oluşabilecek şekil farklılıklarının ortaya çıkarılmasında sıkça tercih edilen bir yöntemdir^4,5.

Mandibula'nın gelişimine beslenme başta olmak üzere, stres, ırk, seks hormonları, büyüme faktörü, çiğneme eklemi, çevresel ve genetik faktörler etki yapmaktadır^6-10. Gelişimi üzerine çok sayıda faktörün etkili olması nedeniyle mandibula ile ilgili farklı hayvan türlerinde çok sayıda araştırma yapılmıştır^11-14.

Literatür taramalarında tavşanlarla ilgili bazı morfometrik araştırmaların bulunmasına rağmen^15,16, Yeni Zelanda tavşanı mandibula'sının cinsiyet bakımından değerlendirildiği morfometrik bir araştırmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışma, Yeni Zelanda tavşanı mandibulasının morfometrisi üzerine cinsiyet faktörünün etkisini ortaya koymak amacıyla yapıldı.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Mandibula'nın osteometrik ölçümlerinin ortalama değer ve standart sapma değerleri

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Mandibula'nın osteometrik ölçümlerinin korelasyon değerleri

Mandibula'nın ortalama uzunluğu (infradentale ile gonion caudale arasındaki uzunluk) erkeklerde 66.62 mm iken dişilerde 66.15 mm, mandibula'nın ortalama yüksekliği (gonion ventrale ile processus condylare'nin en uç noktası ) ise erkeklerde 44.86 mm, dişilerde 44.82 mm olarak belirlendi (Şekil 1). Tablo 1'de belirtildiği gibi ölçümlerin tamamının erkeklerde büyük olmasına rağmen istatistiksel açıdan cinsiyetler arası farkın önemli olmadığı tespit edildi (P >0.05).

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: Mandibula'nın ölçümleri, U1: Infradentale ile gonion caudale arasındaki uzunluk, U2: Molar dişler arası uzunluk, U3: Infradentale ile 3.molar dişin alveolar aboral kenarı arasındaki uzunluk, U4: Diastema'nın uzunluğu, Infradentale ile 1. premolar dişin alveolar oral kenarı arasındaki uzunluk, U5: Ramus mandibulae yüksekliği, Gonion ventrale ile processus condylare'nin en uç noktası arası uzunluk, U6: Processus condylare'nin facies articularis'ine paralel geçen düzlem ile gonion ventrale arasındaki uzunluk, U7: Infradentale ile processus condylare'nin en uç noktası, U8: Foramen mentale'nin caudal kenarı ile gonion caudale arasındaki uzunluk, U9: Mandibular dişin corona uzunluğu, Mandibular insiciv dişlerin uç noktası ile bu dişlerin alveol'ünün uç noktaları arasındaki uzunluk, U10: Menthon ile 1. premolar dişin masticator yüzünün uç noktası arasındaki uzunluk.

Çalışmada yapılan korelasyon analizinde erkeklerde molar dişler arasındaki uzunluk (U-2) ile gonion ventrale - processus condylare'nin en uç noktası arasındaki uzunluk (U-5) arasında negatif kuvvetli korelasyonun olduğu saptanırken, dişilerin aynı ölçüleri arasında pozitif kuvvetli ve istatistiksel olarak önemli bir korelasyon varlığı belirlendi.

Dişilerde mandibula'nın uzunluğu U-1 (infradentale ile gonion caudale arasındaki uzunluk) ile yüksekliği U-5 (gonion ventrale ile processus condylare'nin en uç noktası) arasında zayıf pozitif korelasyon olduğu belirlenirken, erkeklerde kuvvetli pozitif bir korelasyon tespit edildi.

Erkeklerde, infradentale -3. molar dişin alveolar aboral kenarı arasındaki uzunluk (U-3) ile 1. molar dişin masticator yüzünün uç noktası arasındaki uzunluk (U-10) arasında negatif korelasyon belirlenirken diğer uzunluk ölçüleri arasında pozitif korelasyon gözlendi.

Dişilerde infradentale – gonion caudale arasındaki uzunluk (U-1) ile menthon -1. molar dişin masticator yüzünün uç noktası arasındaki uzunluk (U-10) arasında zayıf korelasyon varken diğer uzunluk ölçüleri arasında kuvvetli pozitif korelasyon belirlendi.

Mandibula'nın gelişimi ve morfometrisini değerlendirmek için ratlarda farklı diyet tipleri uygulayan Luca ve ark.⁸ genç ratları 3 grup altında incelemiştir (sıvı, normal ve katı diyet) ve katı diyet ile beslenenlerin mandibula'sının vertikal boyutunda ve sagittal boyutunda önemli farklılıklar tespit etmişlerdir. McFadden ve ark.²⁴ ratları 2 grup olarak ayırmışlar ve aynı şekilde katı diyet ile beslenenlerin mandibula'sının boyutlarında daha fazla büyüme belirlemişlerdir. Odman ve ark.²⁵ da erişkin ratları 2 grup altında ele almışlar (yumuşak ve katı diyet) ve katı diyetle beslenenlerin kondiler taban eğiminde farklılıklar gözlemlemişlerdir. Enomoto ve ark.¹⁸ farelerde yaptığı çalışmada mandibula'nın büyüme ve gelişiminde diyetin ve çiğneme fonksiyonun etkili olduğunu belirtmiştir. Bu bilgiler ışığında çalışmamızda beslenme ve barınma şartları aynı olan erkek tavşanların ortalama mandibula uzunluklarının dişilerden 0.47 mm, genişliklerinin ise 0.042 mm fazla olduğu tespit edildi.

İnce ve Pazvant²⁶ ratlarda yapmış oldukları çalışmada erkeklerin total mandibular uzunluk ve mandibular incisiv corona uzunluklarının dişilere göre daha fazla olduğunu belirtmektedir. Çalışmamızda da erkeklerde total mandibular uzunluk 71 mm, dişilerde 70.18 mm olarak belirlenirken mandibular incisiv corona uzunluğunun erkeklerde 13.89 mm, dişilerde 12.97 mm olduğu saptandı.

Önel ve Temizer^27, Yalçın ve ark.¹³ ağaç sincaplarında, Dikmenli ve Kaya²⁸ ise yer sincaplarında diş dizisi uzunluklarının erkek ve dişilerdeki ortalama değerlerinin birbirine çok yakın olduğunu belirtmiştir. Çalışmamızda elde etiğimiz molar dişler arası uzunluk erkeklerde 16.55 mm ve dişilerde 16.28 mm olarak tespit edildi.

İnce ve Pazvant²⁶ ratlardaki çalışmalarında dişilerde menthon - 1. molar dişin masticator yüzünün uç noktası arasındaki uzunluk ile infradentale - processus condylare'nin en uç noktası arasında zayıf pozitif, erkeklerde ise yüksek pozitif korelasyon tespit etmiştir. Oysa çalışmamızda dişilerde menthon - 1. molar dişin masticator yüzünün uç noktası arasındaki uzunluk ile infradentale - processus condylare'nin en uç noktası arasında pozitif kuvvetli korelasyon, erkeklerde ise negatif zayıf korelasyon belirlendi.

Yapılan bu araştırmada, morfometrik değerlerdeki farklılığın az olması nedeniyle, Yeni Zelanda Tavşanı mandibula'sının cinsiyet ayrımında kullanılamayacağı sonucuna varılmasına rağmen, çalışmada elde edilen verilerin ileride yapılacak morfometrik, zoo-arkeolojik ve taksonomik araştırmalarda kullanılabileceği düşünülmektedir.

1) Demirsoy A. Yaşamın Temel Kuralları. Omurgalılar (Sürüngenler, Kuşlar ve Memeliler). 1. Baskı, Cilt 3. Kısım 2, Ankara: Meteksan AŞ,1992.

2) Nazlıgül A. Laboratuvar Hayvanları Yetiştiriciliği. Adnan Menderes Üniversitesi Yayınları No: 4, Aydın 1998.

3) Dikmen S, Petek M, Oğan M, Onbaşılar E. Laboratuvar Hayvanları Yetiştirme ve Sağlığı. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2441, Eskişehir 2011.

4) Ketani AM, Sağsöz H. Sıçanlarda mandibular kondilin histolojik yapısı üzerine cinsiyetin etkilerinin histomorfometrik olarak incelenmesi. Atatürk Üniv Vet Bil Derg 2009; 4: 31-38.

5) Çakır A, Yıldırım İG, Ekim O. Craniometric measurements and some anatomical characteristics of the cranium in Mediterranean Monk Seal (Monachus monachus, Hermann 1779). Ankara Üniv Vet Fak Derg 2012; 59: 155-162.

6) Rohlf FJ, Marcus LF. A revolution in morphometrics. Trends Ecol Evol 1993; 8: 129-132.

7) Kiliaridis S, Thilander B, Kjellberg H, Topouzelis N, Zafiriadis A. Effect of low masticatory function on condylar growth: A morphometric study in the rat. Am J Orthod Dentofacial Orthop 1999; 116: 121-125.

8) Luca L,Roberto D, Francesca SM, Francesca P. Consistency of diet and its effects on mandibular morphogenesis in the young rat. Prog Orthod 2003; 4: 3-7.

9) Weijs WA. Mandibular movements of the albino rat during feeding. J Morphol 1975; 145: 107-124.

10) Fujita T. Effects of sex hormone disturbances on craniofacial growth in new born mice. J Dent Res 2004; 83: 250–254.

11) Alpak H. Morphometry of the mandible of German Shepherd Dog (Alsatian) puppies using computed tomographic analysis. Israel J Vet Med 2003; 58: 15-17.

12) Onar V, Kahvecioğlu O, Mutuş R, Alpak H. Alman kurt köpeklerinde mandibula'nın morfometrik analizi. Turk J Vet Anim Sci 1999; 23: 329-334.

13) Yalçın H, Kayış SA, Arslan A. Ağaç, yer sincabı ve ratın mandibula'sı üzerinde karşılaştırmalı makro-anatomik, mekanik ve geometrik morfometrik çalışma. Vet Bil Derg 2007; 23: 83-95.

14) Yalçın H, Kaya MA, Arslan A. Comparative geometrical morphometries on the mandibles of Anatolian Wild Sheep (Ovis gmelini anatolica) and Akkaraman Sheep (Ovis aries). Kafkas Univ Vet Fak Derg 2010, 16: 56-61.

15) Özkadif S, Korkmaz T. Yeni Zelanda Tavşanı (oryctolagus cuniculus L.)'nda boyun ve göğüs omurlarının morfometrik özelliklerinin belirlenmesi. Selçuk Üniv Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fak Derg 2010; 30: 1-23.

16) Pazvant G, Kahvecioğlu KO. Tavşanlarda ön ve arka bacak kemiklerinin homotipik varyasyonları üzerine makroanatomik araştırmalar. İstanbul Üniv Vet Fak Derg 2009; 35: 23-39.

17) Kara ME. Ratlarda Gelişme Döneminde Sigara İnhalasyonunun İskelet Sistemi Üzerine Etkisinin Morfometrik Yöntemlerle Belirlenmesi. Doktora tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2002.

18) Enotomo A, Watahiki J, Yamaguchi T, Irie T, Tachikawa T, Maki K. Effects of mastication on mandibular grow thev aluated by microcomputed tomography. The European Journal of Orthodontics Advance Access 2010; 32: 66-70.

19) Driesch AVD. A Guide tothe Mesurement of Animal Bones from Archaeological Sites. Pea body Museum Bulletin 1. Harward University, Massachusetts,1976.

20) International Committee on Veterinary Gross Anatomical Nomenclature: General Assembly of the World Association of Veterinary Anatomists. Nomina Anatomica Veterinaria. 5th edition, Gent, 2012.

21) Reim NS, Breig B, Stahr K, et al. Cortical bone loss in androgen-deficient aged male rats is mainly caused by increased endocortical bone remodeling. J Bone Miner Res 2008; 23: 694-704.

22) Bodner L,Gabor D, Kaffe I. Characteristics of the aging rat mandible. Arch Gerontol Geriatr 1998; 27: 147-157.

23) Abubaker AO, Rowhani LDM. Incidence of history trauma, family TMJ symptoms, and use of female sex hormones in female TMJ patients. J Dent Res 1994; 73: 674.

24) McFadden LR, McFadden KD, Precious DS. Effect of controlled dietary consistency and cage environment on the rat mandibular growth. Anat Rec 1986; 215: 390-396.

25) Odman A, Mavropoulas A, Kiliaridis S. Do masticatory functional changes influence the mandibular morphology in adult rats. Arch Oral Biol 2008; 53: 1149-1154.

26) İnce Gezer N, Pazvant G. Ratlarda (Wistar albino) mandibula'nın morfometrisi. İstanbul Üniv Vet Fak Derg 2010; 36: 51-56.

27) Önel A, Temizer İA. Elazığ, Erzincan ve Malatya illerinde Sciurus anomalus (Guldenstaedt, 1785) populasyonlarının morfolojik ve bazı biyometrik özellikleri. FÜ Fen Müh Bil Derg 2005; 17: 205-215.

28) Dikmenli M, Kaya MA. Türkiye'deki yer sincabı, Spermophilus citellus (linnaeus,1776) alttürlerinde diş köklerinin varyasyonu. Selçuk Üniv Eğitim Fak Fen Bil Derg 2000; 8: 65-71.