1. Giriş
Türkiye'nin milli ekonomisi açısından tarım ve hayvancılık sektörü önemli bir potansiyele sahiptir. Türkiye'de hayvancılığın yoğun şekilde yapıldığı bölgelerin başında Doğu Anadolu Bölgesi gelmekte olup, bölge, Türkiye'deki büyükbaş hayvan varlığının yaklaşık %24.4'üne ve küçükbaş hayvan varlığının ise %34.3'üne sahiptir
1. Doğu Anadolu Bölgesi'nde hayvancılığa elverişli, kaliteli ve geniş meraların varlığı nedeniyle küçükbaş ve büyükbaş hayvancılığı ön plana çıkarmaktadır. Bölgede nüfusunun önemli bir kısmının geçim veya ek gelir kaynağı olan hayvancılık, sanayi sektörünün birçok koluna girdi sağlaması açısından da önemlidir. Doğu Anadolu Bölgesi'nin en önemli illerinden birisi de Malatya'dır. Malatya'da tarımsal ekonomi ve faaliyetler içerisinde hayvancılık önemli yer işgal etmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi hayvancılık denilince Türkiye'de akla gelen ilk bölgedir. İl genelinde hayvancılık modern tekniklerle yapılmamakla birlikte, halkın geçiminde önemli yer tutmaktadır. Bu nedenle ildeki hayvancılık sektörünün mevcut durumunun, bölgenin güncel sorunlarının, ihtiyaçlarının, potansiyelinin belirlenmesi önem taşımaktadır.
2. Malatya İlinin Demografik Yapısı
Malatya, Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Fırat Havzasında ve Adıyaman, Malatya, Elazığ, Bingöl, Muş, Van çöküntü alanının güneybatı ucunda yer almaktadır. Malatya, Sultansuyu ve Sürgü çayı vadileri ile Akdeniz'e, Tohma Vadisi ile İç Anadolu'ya, Fırat Vadisi ile Doğu Anadolu'ya açılarak bu bölgeler arasında bir geçiş alanı oluşturur2-4.
Malatya'da merkez ilçe dahil 14 ilçe, 53 belediye ve 496 köy bulunmaktadır. Malatya, toprak büyüklüğü ve nüfus açısından Türkiye ortalamasının üzerinde bir şehirdir. Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Malatya 12.146 km²'lik yüzölçümü ile Türkiye yüzölçümünün %1.5'ine denk gelmektedir. 2013 yılı adrese dayalı nüfus sistemi sonuçlarına göre; Malatya'nın toplam nüfusu 762.538'dir2. Türkiye genelinde olduğu gibi Malatya nüfusu da çok gençtir. 2013 yılında il nüfusunun %42.2'si 25 yaşın altındadır. 25-64 yaş arası nüfus toplam nüfusun %49.2'sini, 65 yaş ve üstü nüfus ise toplam nüfusun %8.6'sını oluşturmaktadır3,5. Malatya'da işsizlik oranı son yıllarda azalma eğilimi göstermektedir. Malatya Ovası'nın verimli ve çevre illere göre sanayisinin gelişmiş olması nedenleriyle, gerek kendi köylerinden, gerekse Adıyaman, Elazığ gibi illerden son yıllarda sürekli göç aldığı halde, 2012–2013 yıllarına ait net göç hızına bakıldığında Malatya, ‰-9.55 değeri ile göç veren iller arasındadır5.
Malatya'nın ekonomisi, tarıma, tarımsal sanayiye ve hayvancılığa dayalı bir ekonomidir3. Faal nüfusun %70'i tarım, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık ve avcılıkla uğraşır. Sığırcılık, koyunculuk ve tavukçuluk önde gelen hayvancılık faaliyetlerdir. Malatya'da hayvancılık sektörü gün geçtikçe gelişmekte ve önem kazanmaktadır. Sahip olduğu geniş meralarla ve uygun iklimiyle hayvancılık konusunda yatırım için ideal bir yer olan Malatya'da, bu alanda çeşitli ölçeklerde yeni yatırımlar gerçekleştirilmektedir4.
Bu derlemenin amacı, Malatya ilinde hayvancılık sektörüne ilişkin özellikle büyük ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliğiyle ilgili verileri ve potansiyeli ortaya koymak, bu verilerden hareketle bugün ve gelecekte Malatya ile ilgili neler yapılması gerektiğini tespit etmek, kalkınma ve sanayileşmeye olan etkisi açısından Malatya hayvancılık sektörünü değerlendirmektir.
3. Malatya'da Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Varlığı ve Hayvansal Üretim
Malatya'da 2002-2013 yılı itibariyle büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayıları ve hayvansal üretim değerleri aşağıda verilmiştir (Tablo 1).
İl genelinde 2013 verilerine göre 130.375 büyükbaş ve 290.965 küçükbaş hayvan varlığı bulunmaktadır (Tablo 2). İl yeterli mera varlığına sahip fakat meralar zayıftır. Mera alanları ıslah edildiği takdirde küçükbaş hayvan varlığı artırılmaya müsait olacaktır6.
2002 yılından 2013 yılına hem büyükbaş hem de küçükbaş hayvan varlığında artış gerçeklemiştir. Malatya ili 2013 verilerine göre Türkiye toplam sığır varlığının yaklaşık %0.90'ına, küçükbaş hayvan varlığının ise %0.76'sına sahiptir6,7.
İlde sağılan sığır sayısı 2002'de toplam 58.590 baş iken, 2013 yılında bu rakam 60.793 başa ulaşmıştır. Aynı yıllarda üretilen süt miktarı da artış göstermiş, 2002 yılında 131.171 tondan 2013'te 179.619 tona çıkmıştır. Özellikle bu artışta sığır sayısındaki artışın yanında sığır ırk kompozisyonunda melez ve kültür ırkı genotip lehine yaşanan değişimin de rolü olmuştur (Tablo 3).
Küçükbaş hayvanlardan sağılan koyun sayısı 2002'de 144.258 baş iken, 2013 yılında 134.308 baş, sağılan keçi sayısı aynı yıllarda sırasıyla 22.866 baş ve 29.022 baş olmuştur. Bu hayvanlardan elde edilen süt miktarları koyun sütü olarak aynı yıllar için sırasıyla 9.088 ton ve 10.473 ton, keçi için 1.623 ton ve 2.699 ton olarak elde edilmiştir (Tablo 4).
Malatya'da süt hayvancılığının ciddi sorunlarla karşı karşıya olduğu söylenebilir. İldeki ırk tercihleri, barınak koşulları, işletmelerin modern niteliklere yeterli düzeyde sahip olmayışı, ucuz kaliteli kaba ve kesif yem teminindeki güçlükler, hastalıklar, pazarlama, kalite ve hijyen problemleri, eğitimli personel gibi bir çok hususta sorunlar söz konusu olabilmektedir. Ayrıca, özellikle süt üretim faaliyetleri açısından önemli bir eksiklik de il genelinde yeterli düzeyde süt soğuk zincir sistemlerinin kurulmamış olmasıdır. Ayıca, ilde süt genellikle hijyenik olmayan ortamlarda depolanmakta ve uygun niteliklere sahip olmayan kamyonlarla seyyar şekilde toplanmaktadır. Bu da doğal olarak ürünün kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Süt sığırcılığında gelişmeyi olumsuz etkileyen başak bir faktör ise fiyatların istikrarsız olması ve sütün birim fiyatının düşük olmasıdır. Üreticiler arasında örgütlenme ve birlikte hareket etme becerisinin yetersizliği üreticilerin pazarlık gücünü azaltmaktadır.
Malatya süt üretimi yanında, kırmızı et üretimi bakımından da bölgede önemli bir yerdedir. Kesilen büyükbaş hayvan sayısına bakıldığında ise 2002 yılında 22.114 baş iken 2009'da bu değer 19.623 baş, 2013 yılında ise olarak17.968 baş olarak gerçeklemiştir. Bu hayvanlardan elde edilen et miktarı aynı tarihlerde sırasıyla 6.760,006 ton ve 4.134,018 ton ve 4.474.118 ton olmuştur (Tablo 5). Malatya ruhsatlı mezbaha ve kombinalarında 2011 yılının ilk 3 dönemi içerisinde (Ocak-Eylül) toplam 12 291 büyükbaş hayvan kesilerek toplam 2.542,128 ton karkas elde edilmiştir8.
İlde kesilen küçükbaş hayvan sayısı, 2002 yılı için koyun 50.958 baş, keçi 4.287 baş, 2009 yılı için koyun 32.852 baş ve keçi 1.793 baş, 2013 yılı için ise koyun 14.472 baş ve keçi 450 baştır. Bunlardan elde edilen et miktarı aynı sırayla 949.788 ton, 98.683 ton, 648.180 ton, 38.233 ton, 302.764 ton ve 11.791 ton olarak elde edilmiştir (Tablo 6). Malatya ruhsatlı mezbaha ve kombinalarında 2011 yılının ilk 3 dönemi içerisinde (Ocak-Eylül) toplam 10.118 adet küçükbaş hayvan kesilmiş, toplam 280.225 ton karkas elde edilmiştir8.
4. Hayvancılık İşletmeleri
Türkiye'de tarım ve hayvancılıkla uğraşan her hane bir işletme olarak ifade edilmektedir. Bundan dolayı, iki büyükbaş hayvanı olan ile 200 büyükbaşı olan haneler de aynı şekilde işletme olarak tanımlanmaktadır. Ancak, farklı büyüklüklerde ve özelliklerde bu yapının işletme adı altında tanımlanması ve her birinin hayvancılık sektöründe aynı etkinlikte faaliyet gösterdiğinin kabul edilmesi de doğru değildir. Bu noktada ülkemizde bölgeler düzeyinde en uygun şekilde işletme büyüklüklerini tanımlamak gereklidir. Hayvancılık sektöründe faaliyet gösteren kurumlar tarafından ölçeklerin tanımlanması farklılık gösterebilmektedir. Ancak, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Hazine, Kalkınma Ajansları, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu, üretici örgütleri ve diğer kırsal kalkınma programlarının yaklaşımları ve geliştirmiş oldukları destek mekanizmalarından yararlanarak ölçek büyüklüğünü tanımlamak mümkündür9.
Malatya genelinde başta süt ve et sığırı yetiştiriciliği olmak üzere modern hayvancılık işletmelerine ihtiyaç duyulduğu, mevcut mandıra ve diğer üretim işletmelerinde özellikle son yıllara büyük bir üretim eksikliği bulunduğu bildirilmiştir10.
Malatya'nın büyüklüklerine göre sınıflandırılmış büyükbaş ve küçükbaş işletme sayıları Tablo 7'de ve faaliyet sınıfına göre işletme sayıları Tablo 8'de bildirilmektedir.
5. Malatya İlindeki Arazi yapısı ve dağılımı
Malatya ilinin yüzölçümünün %34'ü tarım arazisi, %47'si çayır mera, %12'si ise orman ve fundalıktır3,4. Malatya, tarım alanlarının oranı bakımından genel olarak Türkiye ortalamasına yakın bir durumdayken, çayır-mera alanları bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde bir konumdadır. Malatya'nın tarım alanı en büyük olan ilçesi Akçadağ iken, çayır ve mera alanı en fazla olan ilçesi Hekimhan'dır.
Malatya'da hem tarım, hem de sanayi ekonomiye katkı sağlamaktadır. Malatya'da hayvancılık sektörü gün geçtikçe gelişmekte ve önem kazanmaktadır. Sahip olduğu geniş meralarla ve uygun iklimiyle hayvancılık konusunda yatırım için ideal bir yer olan Malatya'da bu alanda çeşitli ölçeklerde yeni yatırımlar gerçekleştirilmektedir.
6. Ekonomik Faaliyetler
Doğu Anadolu Bölgesinin kalkınamamasının temel nedeni bölgede iktisadi anlamda bir sektörün bulunmayışı, diğer bir ifadeyle istatistikî olarak tarım ve hayvancılık sektörü içerisinde değerlendirilen faaliyetlerin gerçekte sektör mantığından uzak toplumsal faaliyetler şeklinde olmasıdır. Gerek Doğu Anadolu Bölgesi gerekse ülkemizin pek çok bölgesinde yürütülen tarım ve hayvancılık faaliyetleri, insanların geleneksel üretim faaliyetini devam ettirmesi şeklindedir. Tarım ve hayvancılık alanındaki üretimde asıl amaç sadece kendi ihtiyaçlarını karşılamak noktasında yoğunlaştığı müddetçe modern niteliklere sahip sektörel bilincin gelişmesinden söz etmek mümkün değildir. Tarım ve hayvancılık sektöründe üretimin her aşamasında belirli kalite standartlarının bulunması ve bu çerçevede devletin söz konusu piyasada düzenleyici rol oynaması gerekmektedir. Bölge hayvancılık faaliyetleri bu kapsamda değerlendirildiğinde, bunları iktisadi sektör olarak nitelendirmek oldukça güçtür12.
Türkiye'de tarımsal istihdamın oranı %39 gibi oldukça yüksek bir düzeydedir. Bu oran Avrupa Birliği'nde (AB) %5 dolaylarındadır. Tarımın Gayrı Safi Milli Hasıla'daki (GSMH) payı ülkemizde %14 iken, AB'de %1.9'dur. İşletme genişliği ise AB'de 17.4 hektar iken ülkemizde sadece 5.9 hektardır. Tüm bu göstergeler ülkemiz açısından tarım ve hayvancılığın önemli fakat sorunlarının çözümünün zor olduğunu göstermektedir13.
Türkiye hayvancılık sektörü, tarımsal gayri safi hasılanın %37'sini oluşturmaktadır (2009). Malatya'nın iktisadi faaliyet kollarına göre 2011 yılı itibariyle Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) oranları içinde %27.1 ile sanayi sektörü ilk sırada yer almakta, bunu %24 ile ticaret ve %16.9 ile tarım sektörü izlemektedir Türkiyetarım sektörünün GSYİH içindeki payı 2010 ve 2011 yıllarında sırasıyla %10.3 ve %8.3, aynı sırayla Malatya'nın payı %13.3 ve %16.9 olarak gerçekleşmiştir10. Kişi başına gayri safi katma değer, 2011 yılı itibarıyla Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli'de 5.820 dolardır3.
Malatya ili tarımsal üretim değerleri bakımından 2013 yılı verilerine göre Türkiye'nin diğer illeri ile karşılaştırıldığında, bitkisel üretim değeri bakımından 38. ve canlı hayvan değeri bakımından ise 47. sırada gelmektedir3. Türkiye ve Malatya'nın bitkisel ve hayvansal üretim değerleri Tablo 9'da bildirilmektedir.
Malatya, Doğu Anadolu Bölgesinin ekonomik açıdan en gelişmiş ili olması, geniş meraları ve modern tesisleri ile hayvancılığın gelişmiş olması ilin avantajlarındandır. 2006 yılından bu yana Malatya ilinde Avrupa Birliği hibe programları kapsamında 40'ın üzerinde farklı proje uygulanmıştır. Malatya'da hem tarım, hem de sanayi ekonomiye katkı sağlamaktadır.
Malatya'ya 2010-2012 yıllarında il ölçeğine göre yüksek miktarlarda kasaplık, besilik ve damızlık hayvan ithalatı yapılmış, bunun sonucunda hayvan varlığında yerli üretime dayalı olmayan sayısal bir artış meydana getirilmiştir. 2013 yılında Malatya'ya bağlı firmalar tarafından 81 milyon dolar ithalat, 318 milyon dolar ihracat yapılmıştır. Malatya'ya 2013 yılı itibarıyla gerçekleştirilen canlı hayvan ithalatında sığır önemli bir paya sahiptir3,5.
7. Proje ve Desteklemeler
Türkiye'de büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği yapanlara devlet tarafından verilen bazı destekler devam etmektedir. Bunlar, Süt Desteği, Anaç Sığır, Koyun ve Keçi Desteği, Hastalıktan Ari İşletme Desteği, Buzağı Desteği, Kooperatif Destekleri, Gen Kaynaklarını Koruma Desteği, Halk Elinde Koyun, Keçi, Manda Islahı Desteği, Yem Bitkileri Desteği, Hayvan Hastalıkları Tazminatı, Aşı Desteği, Süt Regülasyon Desteği, Büyükbaş Besi Desteği, Küçükbaş Besicilik Desteği ve Kırsal Kalkınma Destekleridir14.
Malatya ilinde Çiftçi Kayıt Sistemi'ne (ÇKS) kayıtlı çiftçi sayısı (2013), 33 bin 196 kişi, ÇKS'ye kayıtlı arazi varlığı (2013) 1.836.572 dekardır6.
Hayvancılık yatırımlarına çeşitli bankalarca verilen düşük ve sıfır faizli krediler, Malatya Valiliği'nce gerçekleştirilen uzun süreli (25-49 yıl) mera kiralamaları ve Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan ve 2010-2012 yıllarında uygulanan Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki illerde Etçi ve Kombine Irklarla Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar (DAP) kapsamındaki yatırımlarla il genelinde damızlık işletmelerin sayı ve kapasitesinde son 3-4 yılda belirgin artış meydana gelmiştir8.
Hayvancılığı geliştirme çalışmaları adı altında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı'nın Malatya ili düzeyinde yaptığı destek, hibe ve teşvikler aşağıda verilmiştir8 (Tablo 10-14).
Malatya ili Doğu Anadolu Bölgesi'nin ekonomik açıdan en gelişmiş illeri arasındadır. 2006 yılından bu yana Malatya ilinde Avrupa Birliği hibe programları kapsamında 40'ın üzerinde farklı proje uygulanmıştır. Bu projeler arasında kadın istihdamının artırılmasından, kırsal altyapı, kayıt dışı istihdamın önlenmesine kadar birbirinden çok farklı projeler yer almıştır.
Tüm yürütülen projeler ve Türkiye genelinde olduğu gibi Malatya'da da hayvancılığın geliştirilmesi için uygulanan desteklemeler, ilin ekonomisine katkı sağladığı gibi uygulandığı alanlarda toplumda farkındalık oluşmasına ve işgücünün yetişmesine de büyük katkı sağlamıştır. Ancak hayvancılığın stratejik ama yüksek riske sahip zor bir iş kolu olması, sosyal, ekonomik ve çevresel faktörlerden çabuk etkilenen hassas yapısı ile mevcut problemleri, yıllar içerisinde elde edilen pozitif gelişmelere rağmen sektörün yeterli ilerlemeyi sağlayamamasına neden olmaktadır.
Genel olarak Malatya ilindeki hayvancılık sorunlarını Türkiye hayvancılığının sorunlarından ayırmak mümkün değildir. Bu sorunlar, hayvan ve hayvansal ürün arzında yetersizlik ve ileri düzeyde verim düşüklüğü olarak ortaya çıkmaktadır.
Hayvancılık sektöründe, işgücü yoğun ve sürekli bir özellik taşıdığından kullanılan girdilerin maliyetleri üretimi etkileyen en önemli faktör olarak öne çıkmaktadır. Üreticiler, girdi fiyatlarına müdahale edemediklerinden kullanılan girdilerin miktarı ve çeşidinde kendilerince kısıtlamalar uygulayarak bu sorunu azaltmaya çalışmaktadırlar. Ancak bu durum yetiştiricilikte önemli verim kayıplarına neden olmaktadır15. Bunun yanında son yıllarda süt üretiminde kullanılan girdi fiyatlarında aşırı yükselmelere karşın, ürün fiyatlarının sabit kalması veya kayda değer bir artışın söz konusu olmaması ülke genelindeki gibi bölge ve Malatya ili düzeyinde de özellikle süt sığırcılığının gerilemesinde en önemli etken olmaktadır16.
Malatya'nın bu konularda Doğu Anadolu Bölgesi'nin ve Türkiye'nin açığını kapatacak önemli yatırım alanı olduğu ve “potansiyeli değerlendirmeye yönelik yatırım” olarak entegre et tesisi kurulmasının bölge hayvancılığının gelişmesine de büyük katkı sağlayacağı ifade edilmiştir10.
Hayvancılığın kalkınmasında ve gelişmesinde büyük önemi olan yetiştirici örgütlerinden 4631 Sayılı Hayvan Islahı Kanunu Kapsamında Kurulmuş olan Malatya ili Anadolu Esmeri Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği ve Malatya İli Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliği ile 5200 Sayılı Tarımsal Üretici Birlikleri Kanunu Kapsamında Kurulmuş olan Malatya İli Süt Üreticileri Birliği ve Malatya İli Kırmızı Et Üreticileri Birliği ile Doğanşehir İlçesi Süt Üreticileri Birliğin il geneline küçükbaş ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinde önemli rol üstlenmektedirler.
Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar çerçevesinde (2009-2012) kurulan işletmelere proje kapsamında satın alınan ve önemli kısmı yüksek fiyatlarla ithal edilen damızlıkların hayvancılıktaki ekonomik durumun neticesine göre şekillenebilecek olumsuz gidişat ve yüksek maliyetler nedeniyle kestirilmeleri veya elden çıkartılmaları Malatya'nın da içinde olduğu proje illeri için risk teşkil etmektedir.
8. Sonuç
Avrupa Birliği'ne uyum sürecinde gerekli standartların sağlanabilmesi için tarım ve hayvancılık sektörünün sorunlarının tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması Türkiye'nin öncelikli konularından birini oluşturmaktadır. Bu bağlamda, Malatya'da küçükbaş ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinin mevcut durumunu değerlendirildiğinde;
- Malatya'nın ekonomisinde tarım, tarımsal sanayi ve hayvancılık önemli yer tutmaktadır.
- Malatya, tarım alanlarının oranı bakımından genel olarak Türkiye ortalamasında, çayır-mera alanları bakımından Türkiye ortalamasının üzerindedir, fakat meralar zayıftır.
- Malatya'da hayvancılık sektörü sürekli gelişmekte ve önem kazanmaktadır.
- Malatya ili tarımsal üretim değerleri bakımından 2013 yılı verilerine göre Türkiye'de bitkisel üretim değeri bakımından 38. ve canlı hayvan değeri bakımından ise 47. sıradadır.
- 2002 yılından 2013 yılına hem büyükbaş hem de küçükbaş hayvan varlığında artış olmuştur. İl 2013 verilerine göre Türkiye toplam sığır varlığının yaklaşık %0.90'ına, küçükbaş hayvan varlığının ise %0.76'sına sahiptir
- İlde sağılan sığır sayısı 2013 yılında bu rakam 60.793 baş, aynı yıllarda üretilen süt miktarı 179.619 tona olmuştur. Malatya süt üretimi yanında, kırmızı et üretimi bakımından da bölgede önemli bir yerdedir.
- Küçükbaş hayvanlardan sağılan koyun sayısı 2013 yılında 134.308 baş, keçi sayısı 29.022 baş olmuştur. Bu hayvanlardan elde edilen süt miktarları koyun sütü olarak aynı yıl için sırasıyla 10.473 ton ve 2.699 ton olarak elde edilmiştir.
- İlde kesilen küçükbaş hayvan sayısı, 2013 yılı için ise koyun 14.472 baş ve keçi 450 baştır. Bunlardan elde edilen et miktarı aynı sırayla 302.764 ton ve 11.791 ton olarak elde edilmiştir.
- Malatya genelinde süt ve et sığırı yetiştiriciliği için modern ve optimum ölçek büyüklüklerine sahip hayvancılık işletmelerine ihtiyaç duyulduğu anlaşılmaktadır.
Sonuç olarak, Malatya ili özellikle küçükbaş ve büyükbaş hayvan varlığı ve hayvansal üretim özellikleri itibarıyla Türkiye hayvancılığının genel özelliklerine sahip küçük bir model olarak göze çarpmaktadır.
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
)
