Günümüzde dünyada ve ülkemizde başlıca ölüm nedenleri arasında kalp-damar hastalıkları ve kanserler gibi kronik ve dejeneratif hastalıklar gelmektedir. Bulaşıcı olmayan ya da kronik hastalıklar olarak adlandırılan ve tüm dünyada bakım maliyetlerini arttıran hastalıklar arasında; Koroner Arter Hastalığı (KAH), Diyabetes Mellitus (DM), Kronik Böbrek Yetmezliği (KBY), Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH), romatizmal/ dejeneratif hastalıklar ve kanserler yer almaktadır. Yaşam süresinin uzaması ile birlikte kronik hastalık sayısının artacağı bilinen bir gerçektir. Hastaların yaşamlarının uzun bir dönemi boyunca kronik hastalıkların neden olduğu semptomlardan mustarip olmaları, farmakolojik tedavi yöntemlerinin yanı sıra nonfarmakolojik yöntemlerin de sıklıkla kullanılmasını desteklemektedir. Son yıllarda, hiçbir yan etkisi olmayan, rahatlatıcı yöntemlerden biri olan Progresif Gevşeme Egzersizleri (PGE) kronik hastalığı olan hastaların semptomlarını yönetmede sıklıkla kullanılmaktadır
1-4.
Progresif Gevşeme Egzersizleri
Gevşeme dinlenme, rahatlama, istirahat etme anlamına gelmektedir. Progresif gevşeme egzersizi, “insan vücudundaki büyük kas gruplarının istemli, düzenli gevşetilmesi ile bedenin bütününde gevşeme sağlayan bir yöntem” olarak tanımlanmaktadır 1. Edmund Jacabson tarafından 1920 yılında geliştirilmeye başlanmış, ilk olarak 1929’da Jacabson’un “Progresif Gevşeme” isimli kitabında tanımlanmıştır. Progresif kas gevşetme egzersizleri psikosomatik hastalıklar ve negatif emosyonel durumların bir çeşit temeli olan nöromüsküler hipertansiyon olarak adlandırılan bir psikobiyolojik teoriden ileri gelmektedir. Jacobson “periferik vücut bölümlerini de içeren tam bir gevşemenin varlığında, bireylerin emosyonel durumlarının olumsuz etkilenmeyeceğini ve bedensel gevşemenin zihinsel gevşemeye de yol açacağını” belirtmektedir 2. Diğer bir ifade ile gevşemenin, olumsuz duyguların ve düşüncelerin oluşumunu engellediği ve vücuttaki nöromüsküler hipertansiyonun etkilerini sildiği ifade edilmektedir. Gevşeme egzersizleri anksiyete ve gerginliği kontrol yöntemi olarak tanımlanmış ve kullanılmıştır 3.
Gevşeme egzersizlerini uygulamanın temel amacı, bireylerin kaslardaki gerginlik ile gevşeme arasındaki farkı hissedebilmeleri ve gerginlik durumunda kendi kendine gevşemeyi öğrenebilmeleridir 1,4. egzersizlerinin kas gerginliğini, stresin etkilerini, anksiyeteyi ve depresyonu 5, kan basıncını 6, Egzersiz uygulaması sonrasında bireyler kaslarını nasıl kasıp gevşetebileceklerini öğrenirler ve yatarken bile gevşeme egzersizlerini yaparak gevşemeyi sağlayabilirler. Düzenli uygulama ile gevşeme ağrı ve yorgunluğa duyarlılığı azaltma, uykuya geçişi kolaylaştırma 7, yaşam kalitesini iyileştirme 8 gibi birçok yararlarının olduğu saptanmıştır 1,9. Progresif gevşeme egzersizlerindeki amaç; vücudumuzdaki gerginlik ve gevşeklik arasındaki farkı hissedip, günlük yaşantımızda kendi kendimize gevşeyebilmeyi öğrenmektir. Bu amaçla en çok kullanılan kas grupları eller, kollar, boyun, omuz, yüz, göğüs, karın, kalça, ayaklar ve parmaklardır 9. Kasların gerilmesi ve gevşetilmesi şeklinde uygulanan bu yöntem, hastaların kaslarının nerede oldukları, gerginlik sırasında ne duruma geldiklerini ve bu gerginliğin ortadan kalkması durumundaki farkı öğrenmelerini sağlamaktadır. PGE’nin uygulamasının en önemli adımlarından biri de doğru ve derin nefes almayı öğrenmedir. Çünkü gevşeme egzersizleri, derin nefes alma tekniği ile eş zamanlı olarak uygulanmakta, hastanın kas gruplarını germe-gevşetme aşamasında doğru, derin ve etkili nefes alıp-vermesi gerekmektedir. Hastanın egzersiz süresince etkili, doğru ve derin nefes alması ile akciğerin bütününü kullanarak ihtiyaç duyulan oksijenin vücuda alındığı ve kasların gevşemesi ile hastanın rahatladığı düşünülmektedir. Gevşeme egzersizlerinin uygun ortamda, düzenli ve tekniğine uygun olarak yapılması ile gerginliğin, stresin etkilerinin, kan basıncının, kalp hızının, laktik asit yapımının, ağrıya duyarlılığın azaldığı, ilginin başka yöne çekilmesine ve böylece kronik ağrı ile hastaların başetmesinde yardımcı olduğu belirtilmektedir 4,9,19.
Progresif Gevşeme Egzersizi Uygulama ve Araştırma Sonuçları
Progresif gevşeme egzersizleri, son yıllarda farklı hasta gruplarında ve semptom yönetiminde yaygın olarak uygulanmaya başlanmıştır. Literatürde hipertansiyon 6, Alzheimer 10, anksiyete bozuklukları, KOAH 11,12, astım 13, depresyon 14,15, şizofreni 16, dermatit 17 gibi hastalıklarda, sigara kullananlarda 18, cerrahi girişim 19, radyoterapi ve kemoterapi uygulanan hastalar 20 ile yapılan çalışmalarda gevşeme egzersizlerinin uygulandığı görülmektedir. Bununla birlikte yapılan çalışmalarla gevşeme egzersizlerinin etkili olduğunun belirlenmesi, yardıma gerek olmadan kişiler tarafından kolay uygulanabilir ve ucuz bir yöntem olması, klinik araştırmalarda uygulama alanının genişlemesine katkı sağlamıştır. Gevşeme egzersizleri kolay uygulanabilir bir yöntem olmakla birlikte, egzersiz programı öncesinde uygulayıcılara bilgilendirme eğitimi verilmesi egzersizin doğru uygulanabilmesi bakımından önemlidir. Bu süreçte egzersiz öncesi yapılması gerekli ön hazırlıklar hakkında bilgilendirme yapılmakta ve daha sonra derin solunum ve kas germe-gevşetme egzersizleri bireylere uygulamalı olarak anlatılmaktadır. Böylece egzersiz programına katılan bireylerin egzersizi doğru uygulayarak tam bir bedensel gevşeme sağlamaları hedeflenmektedir. Ülkemizde gevşeme egzersizlerinin uygulamasında, Türk Psikologlar Derneği tarafından hazırlanan kayıtlar kullanılmaktadır 4.
Gevşeme egzersizleri, gevşemeye yardımcı müzik eşliğinde derin solunum egzersizleri ile başlayıp kas-germe gevşetme egzersizleri ile devam etmekte ve ortalama 30 dakika sürmektedir. Egzersiz uygulamasına başlamadan önce egzersiz yapılacak ortamda dış çevreden gelecek uyarıların mümkün olan en alt düzeye indirilmesi, egzersiz yapacak kişinin bağırsak ve mesane boşaltımını sağlaması, rahat giysiler tercih etmesi, rahat bir koltuğa oturması ya da sırtüstü uzanması istenmektedir. Daha sonra MP3 ya da CD’den müzik eşliğinde egzersiz uygulamasının anlatıldığı sesli kayıtları dinleyerek gevşeme egzersizinin uygulaması gerçekleştirilmektedir. Gevşeme egzersizi sırasında sağ ve sol olmak üzere eller, kollar, boyun, omuz, yüz, göğüs, karın, uyluk, bacaklar, ayaklar ve parmaklardaki kaslar kullanılmaktadır 4. Öncelikle derin bir nefes aldıktan sonra kasların gerilmesi, 5-7 saniye süre ile bu gerginliğin korunması ve sonrasında kasların gevşetilmesi (15-20 saniye) şeklinde uygulanmaktadır. Egzersiz süresince bireyin burundan yavaş ve derin nefes alıp ağızdan vermeyi sürdürmesi istenmektedir.
Progresif gevşeme egzersizi ile ilgili literatürdeki çalışmalar değerlendirildiğinde, gevşeme egzersizlerinin uygulama süresi/sıklığının spesifik/standart olmadığı görülmektedir. Aynı zamanda gevşeme egzersizi toplam seans sayıları da çalışmalarda farklılık göstermektedir. Jacobson 1920 yılında ilk kez Progresif gevşeme egzersizleri geliştirdiğinde, başlangıçta bir yıldan fazla süre ile haftada birkaç kez 30-60 dakika tedavilerini önermiştir 2. Yapılan çalışmalarda da ağırlıklı olarak 4-12 hafta süre ile uygulandığı fakat toplam seans sayılarının farklılıklar gösterdiği belirlenmiştir. Buna göre, Zhao et al. 14 12 hafta süre ile toplam 24 seans, Dehkordi ve Jajali 21 12 hafta süre ile toplamda 36 seans, Nayeria ve Hajbagheryb 22 8 hafta süre ile toplam 56 seans, Chaudhuri ve ark. 23 12 hafta süre ile toplam 84 seans, Akmeşe ve Oran 24 sekiz hafta toplam 56 seans, Limsanon ve Kalayasiri 18 ve Pifarre ve ark. 25 toplamda bir seans gevşeme egzersizi uygulamışlardır.
Literatürde progresif gevşeme egzersizi ile ilgili hem ülkemizde hem de yurt dışında çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Literatür incelendiğinde; gerilim tipi başağrısı, stres, dismenore, bel ağrısı, hipertansiyon, anksiyete, kronik kulak çınlaması, kemoterapinin istenmeyen etkileri gibi sağlık sorunlarda ve yaşlılarda immün yetersizliklerde belirgin iyileşme sağladığı saptanmıştır. Pawlow ve Jones 26 tarafından yapılan çalışmada; bir saat uygulanan progresif gevşeme egzersizi sonrası alınan tükürük salgısında kontrol grubuna göre IgA düzeyinin yüksek, kortizol düzeyinin daha düşük olduğu belirtilmiştir. Limsanon ve Kalayasiri 18 tarafından yapılan randomize kontrollü çalışmada, gevşeme egzersizlerinin sigara içme isteğini, sigara yoksunluk belirtilerini azalttığı ve akut yoksunluk krizi sırasında kan basıncını düşürdüğü saptanmıştır. Ghafari ve ark. 8 yaptığı çalışmada gevşeme egzersizlerinin multiple skleroz hastalarında yaşam kalitesini arttırdığını belirlemişlerdir. Bae ve ark. 17 atopik dermatit hastaları ile yaptığı çalışmada, gevşeme egzersizinin hastaların anksiyete düzeyini, egzema alanlarını ve şiddetini azalttığı fakat biyolojik parametrelerde anlamlı bir etkisinin olmadığı saptanmıştır. Aynı çalışmada 17 gevşeme egzersizlerinin anksiyete düzeyini azalttığı için atopik dermatit tedavisinde faydalı yardımcı bir yöntem olabileceği belirtilmektedir. Bir başka çalışmada 25 bir doz diazem (5 mg) ile bir seans gevşeme egzersizinin stresli durumda beyin glikoz kullanımına etkisi karşılaştırılmış ve elde edilen sonuçların fiziksel/psikolojik prosedürel bir gevşemenin beyin aktivitesini azaltarak bir anksiyolitik kadar etkili olabileceğini düşündürdüğü belirtilmiştir.
Gevşeme egzersizleri ilk olarak 1929 yılında Jacobson tarafından anksiyeteyi azaltan bir yöntem olarak önerilmesi sonrasında 27 hemşirelik araştırmalarında da yaygın olarak tercih edilen yöntemlerden biri olmuştur. Hemşirelik alanında ilk olarak 1971 yılında Aiken ve Henrichs 28 tarafından açık kalp ameliyatı olacak hastalarda psikolojik rahatsızlığın kontrolünde bir girişim olarak kullanılmıştır. Bu çalışmada ameliyat öncesi gevşeme egzersizi uygulanan müdahale grubunda kontrol grubuna göre psikolojik rahatsızlıkların daha az görüldüğü saptanmıştır. Bu çalışma klinik hemşirelik araştırmaları için bir örnek olarak kabul edilmiştir. Böylece gevşeme egzersizleri, bir hemşirelik yaklaşımı olarak hemşirelik araştırmalarında kullanılmaya başlanmıştır. Özellikle çeşitli hastalıklara bağlı gelişen dispne 29, ağrı 20, yorgunluk 21,30-32, uykusuzluk 33, bulantı-kusma, anksiyete 34, öfke gibi semptomların yönetiminde, stres, yaşam kalitesi 21, yaşam bulguları 34 konularında gevşeme egzersizlerinin etkinliğini araştıran çalışmalar yapılmıştır. Campos de Carvalho ve ark. 35 progresif gevşeme egzersizlerinin kemoterapi alan kanser hastalarında bulantı-kusmayı azaltma ya da hafifletmede etkili bir hemşirelik girişimi olduğunu belirtmişlerdir. Akmeşe ve Oran 24 bel ağrısı olan gebelerde 8 hafta süre ile günde iki seans uygulanan gevşeme egzersizlerinin, ağrıyı azalttığını ve yaşam kalitesini arttırdığını belirlemişlerdir.
Literatürde 19,36 gevşeme egzersizlerinin yorgunluk ve uyku sorunlarının da yönetiminde etkili olduğunu belirtilmektedir. Seyedi Chegeni ve ark. 12 KOAH’lı hastalarla 2018 yılında yaptıkları randomize kontrollü deneysel çalışmalarında; PGE’lerinin yorgunluğun azaltılmasında ve uyku kalitesinin iyileştirilmesinde olumlu etkisi olduğunu belirlemişlerdir. Dehkordi ve Jajali 21 yaşlılar ile yaptığı çalışmada, gevşeme egzersizlerinin yaşam kalitesini olumlu etkilediği, günlük aktivitelerde bağımsızlığı arttırdığı ve yorgunluk şiddetini azalttığı belirlenmiştir. Benzer olarak gevşeme egzersizlerinin kemoterapi alan meme kanseri hastalarında yorgunluk ve uyku sorunlarının sıklığını ve şiddetini hafiflettiği 37, multiple skleroz hastalarında yorgunluk ve uyku sorunlarını azaltıp 36 yaşam kalitesini arttırdığı 8, KOAH hastalarında yorgunluk ve uyku sorunlarını azalttığı saptanmıştır. Yılmaz ve Kapucu 38 yaptıkları randomize kontrollü deneysel çalışmada, orta ve ileri evre KOAH’lı hastalarda görülen dispne, yorgunluk ve uyku sorunlarını azaltmada progresif gevşeme egzersizlerinin etkili olduğunu saptamışlardır.
Sonuç olarak; hemşirelerin birçok yararı bulunan gevşeme egzersizlerinin uygulaması hakkında bilgilendirilmeleri, kronik hastalığı olan hastalarının rutin tedavi ve bakım sürecinde uygulanan hemşirelik girişimlerinin bir parçası olarak gevşeme egzersizlerini kullanmalarının desteklenmesi gerektiği düşünülmektedir. Ayrıca gevşeme egzersizlerinin hem kliniklerde hem de ev tabanlı rehabilitasyon uygulamaları içinde yaygınlaştırılması, hemşirelerin kanıt temelli uygulamaları kullanarak profesyonelleşme sürecine katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
