Sonuç olarak; bitkisel yağların stabilitesinde kullanılan mikrokapsulasyon yönteminin etkinliğinin zeolite emdirilme yönteminden daha iyi olduğu, bitkisel yağların stabilite işlemlerinde kullanılmasının hayvanlardan elde edilmesi düşünülen verimleri arttırabileceği kanaatine varılmıştır.

Kanatlılardaki verim ve performansı olumsuz etkileyen çevresel faktörlerin başında sıcaklık stresi gelmektedir. Kanatlı hayvanlar homeotermik hayvanlar oldukları için çevre sıcaklığında meydana gelen değişime karşı vücut ısılarını sabit tutarlar (40.6-41.0ºC). Kanatlılar vücut ısılarını dört yöntem ile sabit tutmaktadırlar. Bunlar radyasyon, kondüksiyon, konveksiyon ve evaporasyondur⁴.

Canlıların, stres durumlarında ortaya çıkan serbest radikallerin zararlı etkilerinden korunmak için antioksidatif sisteme sahip oldukları bilinmektedir. Stres durumlarında antioksidatif sistemin yetersiz kalmasından dolayı, serbest radikallerin yeterli düzeyde uzaklaştırılamaması nedeni ile vücutta biriktiği görülmektedir. Bu da canlı organizmada, yaşlanmanın hızlanması ile başlayan, önemli hasarların oluşumuna neden olmaktadır⁵. Lipid peroksidasyonunu engellemek için çeşitli doğal antioksidanlar (butil hidroksitoluen, butil hidroksianisol, tersiyer butil hidroksikinon, propil galatlar, vitamin E, C ve β-karotenler gibi) kullanılmaktadır. Ancak tüketici açısından güvenilir gıda üretebilmek için antioksidan özelliğe sahip bazı aromatik bitkilerin kullanılması konusu tartışılmaya başlanmıştır. Aromatik bitkilerin antioksidan aktivitelerinin yapılarında bulunan fenolik bileşiklerden ileri geldiği düşünülmektedir. Bu bileşiklerden en önemlileri flavonoidler, fenolik asitler ve fenolik terpenlerdir⁶. Fenolik bileşikler, serbest radikalleri temizleyerek^7,8, metal iyonlarla bileşik oluşturarak ve singlet (tekli) oksijen oluşumunu engelleyerek veya azaltarak⁷ antioksidan özellik göstermektedir. Bunlar yağların oksidasyonunu engelleyebilmek için aromatik halkalarında bulunan hidrojeni vermektedirler.

Bu çalışmanın amacı, sıcak stresine maruz bırakılan Japon bıldırcınlarda temel karma yeme, iki farklı metot ile stabilize hale getirilerek ilave edilen bitkisel yağ karışımının performans parametreleri, karkas özellikleri, bazı kan parametreleri, antioksidan parametreler ve sindirim sistemi organ ağırlıkları üzerine etkilerini belirlemektir.

Araştırmada kullanılacak karma yem NRC⁹ kriterlerine göre hazırlanmış olup bileşimi ve besin madde düzeyleri Tablo 1’de verilmiştir. Karma yeme performans üzerine olumlu etkisi olan herhangi bir katkı maddesi ilave edilmemiştir. Karma yemin metabolik enerji düzeyleri Carpenter ve Clegg¹⁰ formülü ile hesaplanmıştır. Zeolite emdirilmek ve mikrokapsulasyon yöntemleri ile stabil hale getirilmiş bitkisel yağ karışımı (portakal kabuğu yağı + defne yaprağı yağı + kekik yağı) ticari bir firmadan (Agromiks Yem Katkı Maddeleri Hayvancılık Gıda Lmt. Şti, İzmir) elde edilmiştir. Daha sonra bu ön karışımlar 200 ppm düzeyde olacak şekilde karma yeme karıştırılmıştır. Karma yeme ilave edilen bitkisel karışımların üretici firma tarafından verilen gaz kromatografi analiz sonucu Tablo 2’de verilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Karma yemin bileşimi ve besin madde düzeyleri

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Bitkisel yağ karışımındaki uçucu bileşenlerin düzeyleri (%)

Sekiz günlük yaşta alınan bıldırcınlar bir hafta ortama ve denemede kullanılacak yeme alıştırmak için birlikte barındırılmış, 15 günlük yaşa ulaştıklarında, erkek-dişi karışık halde 3 deneme grubuna, 4 tekerrürlü olacak şekilde tesadüf parselleri deneme deseninde rasgele dağıtılmıştır. Bu amaçla bıldırcınların başlangıç canlı ağırlıkları alındıktan sonra, grup canlı ağırlık ortalamaları eşit olan ve her tekerrürde 8 bıldırcın bulunan, her deneme grubunda toplam 32 hayvan olacak şekilde dağıtılmıştır. Deneme ünitesinin sıcaklığı günde 8 saat süre (9.00-17.00) ile 34±2ºC olacak şekilde geri kalan zaman diliminde ise hayvanların yaşlarına uygun optimum sıcaklık derecesine göre düzenlendi. Karma yeme katılan bitkisel yağ karışımının korunma şekli deneme gruplarını oluşturmuştur. Buna göre bitkisel yağ katılmayıp sadece zeolit ilave edilen grup Kontrol grubunu; 200 ppm bitkisel yağ karışımının zeolite emdirilerek karma yeme katılması ile oluşturulan grup Zeolit grubunu ve 200 ppm bitkisel yağ karışımının mikrokapsulayon yöntemi uygulanarak karma yeme katılması ile oluşturulan grup Kapsül grubunu oluşturmuştur. Deneme boyunca su ve yem ad libitum olarak verilmiştir. Çalışma, hayvanlar 15 günlük yaşta iken başlatılmış ve 43 günlük yaşta sona erdirilmiştir.

Hayvanların ortalama canlı ağırlıkları bireysel olarak 1 g hassasiyetindeki terazi yardımıyla haftalık olarak belirlendi. Birbirini takip eden iki hafta arasındaki canlı ağırlık ölçümleri arasındaki farklar canlı ağırlık artışı verileri olarak kaydedildi. Hayvanların yem tüketimleri hesaplanırken yemler her gün tartılarak verildi. Hayvanların tartıldıkları günlerde yemliklerdeki yemler tartılarak o süre içerisinde verilen toplam yem miktarından çıkartılarak bulunmuştur. Hayvan başına günlük ortalama yem tüketimleri, iki tartım arasında tüketilen yem miktarı, gün sayısı ile o gruba ait hayvan sayısına bölünerek hesaplanmıştır. Ortalama yem tüketimlerinin belirlenmesinde ölen hayvanlar dikkate alınmıştır. Hayvanların başlangıçtan itibaren iki tartım aralığında tükettikleri toplam yem miktarı, yine bu iki tartım aralığında belirlenen toplam canlı ağırlık artışına bölünerek haftalık yemden yararlanma oranları hesaplanmıştır.

Denemenin sonunda bir gün önce saat 24.00’den itibaren yemlikler kaldırılarak hayvanlar aç bırakılmıştır. Her deneme grubunu temsil eden dört tekerrürden ayrı ayrı grup ortalamasına yakın ağırlıktaki 2 bıldırcın, toplam 8 bıldırcın (4 dişi ve 4 erkek), tüm gruplar için 24 bıldırcın ayrılarak boyun uçurma tekniği ile kesildi ve tüm kanları serum tüplerine alındı. Alınan kan örneklerinde, serum malondialdehit (MDA), glutatyon peroksidaz (GSH-Px), glutatyon (GSH) ve süperoksit dismutaz (SOD) düzeyleri ile bazı kan parametrelerine (glikoz, trigliserit, toplam kolesterol, HDL ve LDL kolesterol) bakıldı. Analizler (glikoz, trigliserit, toplam kolesterol, HDL ve LDL kolesterol) biyokimyasal analizör Olimpus AU-600 kullanılarak yapıldı.

Plazma lipit peroksidasyon tayini (MDA) Placer ve ark.¹¹’nın tanımladığı spektrofotometrik yönteme göre belirlendi. Eritrosit GSH-Px aktivitesi düzeyi Lawrence ve Burk¹²’un belirttiği şekilde belirlendi. Eritrosit GSH düzeyi Sedlak ve Lindsay¹³’in belirttiği metoda göre yapılmıştır. Bu metotta, SOD aktivite ölçümü ksantin-ksantin oksidaz sistemi ile üretilen süperoksit radikalinin nitroblue tetrazolium’u (NBT) indirgeyerek renk oluşması esasına dayanan Sun¹⁴’un bildirdiği metoda göre yapıldı.

Karkas analizi için kesilen hayvanların tüyleri yolunup, baş ve ayakları ayrıldıktan sonra iç organları (böbrek ve akciğerler hariç) çıkartılmıştır. Sıcak karkas ağırlıkları alınan bıldırcınlar +4 ºC de 24 saat bekletilip soğuk karkas ağırlıkları saptanmıştır. Soğuk ve sıcak karkas, karaciğer, dalak ve kalp ağırlıkları kesim ağırlığına bölünerek yüzde randımanları hesaplanmıştır¹⁵.

Deneme yemlerinin ham besin madde içerikleri (kuru madde, ham kül, ham protein ve ham yağ) bileşimleri A.O.A.C.’de¹⁶ bildirilen analiz metotlarına göre, ham selüloz miktarı ise Crampton ve Maynard¹⁷’a göre Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı yem analiz laboratuvarında belirlenmiştir.

Çalışmada elde edilen veriler kullanılarak, sıcaklık stresi altında farklı şekilde stabilize edilen katkı maddesinin araştırdığımız parametreler üzerine etkisini belirlemek amacıyla varyans analizi kullanılmıştır. Normallik analizinden sonra, veriler varyans analizi ile karşılaştırıldı. Varyans analizinin takibinde grup ortalamalarının karşılaştırılmasında Duncan testinden yararlanılmıştır. Yaşama gücüne ait verilerin karşılaştırılmasında Ki-Kare testi kullanılmıştır. Bu analizler SPSS paket programı ile yapılmıştır¹⁸.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda ortalama canlı ağırlık üzerine etkisi (g/hayvan) (n=32)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda canlı ağırlık artışı üzerine etkisi (g/gün/hayvan) (n=32)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda günlük yem tüketimi üzerine etkisi (g/gün/hayvan) (n=32)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 6: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda yemden yararlanma oranları üzerine etkisi (gYT/gCAA) (n=32)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 7: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda karkas özellikleri üzerine etkisi (n=8)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 8: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda sindirim sistemi organ ağırlıkları üzerine etkisi, (n=8)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 9: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda kan parametreleri (n=8)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 10: Zeolit ve mikrokapsüllendirme yöntemleri ile stabil hale getirilen bitkisel yağ karışımının sıcak stresine maruz bırakılan bıldırcınlarda karaciğer ve kalp oksidasyon ve antioksidan parametreleri (n=8)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 11: Araştırma gruplarında ölüm oranı ve yaşama gücü değerleri (n=32)

Hayvanların canlı ağırlık ortalamaları incelendiğinde (Tablo 3), denemenin son tartımında (43. gün) en yüksek canlı ağırlık ortalaması bitkisel yağ karışımının mikrokapsulasyon yöntemi ile stabil hale getirilerek yeme katıldığı kapsül grubunda belirlenmiştir. Esansiyel yağların hayvanların performansları üzerindeki etkileri farklı şekillerde izah edilmektedir. Bunlardan bir tanesi endojen enzimlerin aktivitelerini arttırarak yemin yapısında bulunan besin maddelerinin sindirilme derecelerini arttırarak etkilerini gösterdikleri ifade edilmektedir²³. Bu çalışmada canlı ağırlıklar arasındaki farklılıklar endojen enzim aktivitesinin artması sonucunda hayvanların yemden yararlanmasının iyileşmesi ile açıklanabilir. Canlı ağırlık artışı (Tablo 4) ile ilgili parametreler incelendiğinde 36-43. ve 15-43. günler arasındaki en yüksek değerler kapsül grubunda tespit edilmiştir. Bitkisel yağ karışımının uçucu bileşenlerinin gösterildiği tablo (Tablo 2) incelendiğinde, uçucu bileşenler arasında yer alan karvakrol ile timol’ün sindirim kanalının endojen salgılarını pozitif yönde etkileyerek sindirimi uyardığı ve besin maddelerinin sindiriminde aktif rol alan villuslar üzerine koruyucu etkileri olduğu ifade edilmektedir²⁴. Bu çalışmada canlı ağırlık artışı ile ilgili gruplar arasındaki farklılık bu durum ile ilişkilendirilebilir. Nitekim Çiftçi ve ark.²⁵ kronik soğuk strese maruz kalan bıldırcınlarda, karma yeme ilave edilen portakal kabuğu yağının canlı ağırlık artışı üzerine etkileri bu çalışmada elde edilen bulgular ile benzerlik göstermektedir. Denemenin 29-36. ve 36-43. günleri arasındaki yem tüketimi bakımından (Tablo 5) gruplar arasındaki farklılıkların istatistiksel olarak önemli olduğu belirlenmiştir. Bütün deneme süresince kullanılan katkı maddesinin yem tüketimi üzerine olan etkisinin istatistiksel anlamda önemli olmadığı görülmüştür. Yemin ete dönüşüm düzeyini ifade eden yemden yararlanma oranları incelendiğinde (Tablo 6) 36-43. ve 15-43. günlerde en iyi yemden yararlanma oranı kapsül grubunda tespit edilmiştir. Bitki ekstraktlarının intestinal ve pankreatik lipaz aktivitelerini artırması²⁶ ve sindirimi uyarıcı etkiye sahip olmalarından²⁷ dolayı yemden yararlanma oranını iyileştirdiği bildirilmektedir. Alçiçek ve ark.,^28, probiyotik, organik asit ve içerisinde; kekik yağı, defne yağı, adaçayı yağı, mersin yağı, rezene yağı ve turunçgil yağı bulunan esansiyel yağ karışımlarının etlik piliçlerin performansı üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmanın sonucunda, esansiyel yağ karışımı içeren gruplarda, negatif kontrol ve organik asit grupları ile mukayese edildiğinde yemden yararlanma oranının önemli şekilde iyi olduğu tespit etmişlerdir.

Karkas parametrelerine ait veriler incelendiğinde (Tablo 7) en yüksek kesim ağırlığı, dalak ağırlığı ve dalak oranı kapsül grubunda belirlenmiştir. Yine sıcak karkas ağırlığı ve sıcak karkas randımanı değerleri bitkisel yağ karışımı ilave edilen gruplarda kontrol grubundan daha yüksek olarak belirlenmiştir. Diğer parametreler (karaciğer ağırlığı, karaciğer oranı, kalp ağırlığı ve kalp oranı) bakımından gruplar arasında istatistiksel olarak bir farklılık tespit edilmemiştir. Kahksar ve ark.²⁹ Japon bıldırcınlarda karma yeme ilave edilen kekik uçucu yağının performans, karkas özellikleri, bazı kan parametreleri ve ileum mikroflorası üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmanın sonucunda, yeme katılan kekik yağının karkas ağırlığını önemli düzeyde arttırdığını belirtmişlerdir.

Sindirim sistemi organ ağırlıkları tüm deneme gruplarında benzer bulunmuştur. Bu çalışmadan elde edilen bulgular ile Hernandez ve ark.³⁰’nın etlik piliçler üzerinde yürüttükleri çalışmadan elde edilen bulgular ile benzerlik göstermektedir.

Sıcak stresinin etkisi ile glikoz, kolesterol, trigliserit ve ürik asit düzeyleri (Tablo ttable9>9) yükselmiştir. Bu parametreler bakımından en düşük değerler kapsül grubunda belirlenmiştir. Yüksek çevre sıcaklıklarında bıldırcınlarda plazma trigliserit, kolesterol ve glikoz düzeylerinde artış olmaktadır^31,32. Plazma kolesterol ve glikoz seviyelerindeki artışların sebebinin meydana gelen stres sonucu plazma kortikosteronun yüksek seviyesi ile ilişkilendirilmektedir ³¹. Çünkü kortikosteronlar glikogenezis yoluyla depo glikojenin glikoza dönüşümünü sağlamaktadır³³. Sıcak stresi durumunda ürik asit düzeyinin yükselmesi durumunu da yine hayvanın enerji ihtiyacının karşılanması amacıyla kortikosteronlar tarafından proteinlerin amino asitlere yıkılmakta bu durumda ürik asit atılımını arttırmaktadır³⁴. Nitekim Arslan³⁵ yerleşim sıklığına bağlı olarak stres oluşturduğu bıldırcınlarda stres düzeyi artıkça serum glikoz düzeyinin arttığını bildirmiştir. Bu sonuç bu araştırmada sıcak stresin etkisi ile glikoz düzeyinin yükselmesi bulgusunu destekler niteliktedir. Çalışmada kullanılan bitkisel yağ karışımının gaz kromatografisi-kütle spektrometresi analiz sonuçları irdelendiğinde (Tablo 2) ana bileşenlerden olan karvakrol ile timolün kolesterol düşürücü bir özellik gösterdiği, bunu da kolesterol sentezinde rol alan hepatik 3-hidroksi-3-metilglutatyl koenzim A redüktaz enziminin etkinliğini engelleyerek yaptıkları belirtilmiştir^36,37. Nitekim, Khaksar ve ark.^29, bıldırcın karma yemlerine 1 g/kg dozda ilave edilen kekik yağının toplam kolesterol ve trigliserit düzeylerini düşürdüğünü tespit etmişlerdir. Çalışmada ALT ve AST düzeyleri bakımından en düşük düzey kapsül grubunda tespit edilmiştir. AST ve ALT enzimleri dokularda hasar olduğu zaman kana salınır³⁸. Bu çalışmada sıcak stresi bıldırcınların serum AST ve ALT değerlerinin artmasına sebep olmuştur. Bu sonuçlar karaciğerde oluşan oksidatif hasar ile paralellik göstermektedir.

Kanatlılarda sıcaklık stresi dokularda mitokondrial reaktif oksijen türlerinin (ROS) üretiminde artışa sebep olan önemli faktörlerdendir³⁹. Çalışmada hem karaciğer hem de kalp dokularında sıcak stresinin etkisi ile MDA düzeyi yükselmiş karaciğer dokusunda kapsül grubunda kalp dokusunda ise bitkisel yağ ilave edilen gruplarda bu değer azalmıştır. Nitekim yüksek ısıya maruz kalan ördeklerin (34°C, 28 gün) ve bıldırcınların (34°C, 8 saat/gün/12 hafta) karaciğerinde MDA düzeylerinde önemli artış saptanmıştır^40,41. Bu çalışmada da bıldırcınlarda sıcak stresinin karaciğer ve kalp MDA düzeylerinde artışa sebep olması oksidatif hasar oluştuğunun göstergesidir. ROS’un temizlenmesi ve hücrelerin oksidatif hasardan korunması vücudun antioksidan sistemlerinin devreye girmesi gereklidir. Bu çalışmada bıldırcınlarda kalpte sadece SOD hariç, karaciğerde ise çalışılan tüm antioksidanlarda önemli artışlar tespit edilmiştir. Yüksek sıcak stresine maruz kalan ördekler, etlik piliçler ve bıldırcınların karaciğerinde antioksidanların düşük olduğunu ve kronik ısı stresinin antioksidanlarda yetersizliğe sebep olduğunu belirten araştırmalar da mevcuttur^40-42.

Yürütülen bu çalışmada ölüm oranı ve yaşama gücü bakımından gruplar arasındaki fark istatistiksel olarak önemli bulunamamıştır. Bu durumu kafeslerle kümes içi hijyen şartlarının ve havalandırmanın iyi olmasına bağlayabiliriz. Nitekim aromatik bitki ekstraktlarının ölüm oranını etkilemediği bildiren çalışmalar bulunmaktadır^25,43.

Sonuç olarak; bu çalışmada kullanılan bitkisel yağ karışımının kanatlı beslemede rahatlıkla kullanılabileceğine bitkisel yağların stabilitesinde kullanılacak olan mikrokapsulasyon yönteminin etkinliğinin bu çalışma ölçüsünde zeolite emdirilme yönteminden daha etkili olduğunu ama yine de yüzde yüz etkili diyebilmek için konu ile ilgili ekstra çalışmalara ihtiyaç olduğu kanaatine varılmıştır.

Teşekkür
Bu çalışmada kullanılan bitkisel yağ karışımının elde edilmesindeki yardımlarından dolayı Fahris KILIÇ Bey’e teşekkür ederiz.

1) Özdoğan M, Sarı M. Kanatlı rasyonlarına yağ katkısı. Hayvansal Üretim 2001; 42: 28-34.

2) Erganiş O. Kümes hayvanlarında bağışıklık ve sıcak stresi: Kanatlılarda sıcaklık stresine karşı önlemler. Kanatlı AR-GE yayınları No: 6, Seminerler No:5 3-12, 2002.

3) Yardibi E. Kanatlılarda ısı stresi ve vitamin C. Kanatlılarda sıcaklık stresine karşı önlemler. Kanatlı AR-GE Yayınları No:6, seminerler No:5, 2002.

4) Yeğenoğlu ED. Etlik piliçlerde sıcak stresine alıştırma uygulamalarının beyin Hsp70 düzeyine etkisinin araştırılması. Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007.

5) Bilaloğlu GV, Harmandar M. Flavonoidler. Bakanlar Matbaacılık Ltd.Şti. İstanbul, 1999: 336-343.

6) Javanmardi J, Stushnoff C, Lcke E, Vivanco JM. Antioxidant activity and total phenolic content of Iranian Acimum Accessions. Food Chem 2003; 83: 547-550.

7) Rice-Avans CA, Miller NJ, Bolwell PG, Bramley PM, Pridham JB. The relative antioxidant activities of plant-derived polyphenol flavonoids. Free Radic Res 1995; 22: 375-383.

8) Pekkarinan SS, Heinonen IM, Hopia AI. Flavonoids quercetin, myricetin, kaemferol and (+) – catechin as antioxidants in methyl linoleate. J Sci Food Agric 1999; 79: 499-506.

9) NRC. Nutrient Requirements of Poultry. 9th Revised Edition, National Research Council, Washington: National Academy Press, 1994.

10) Carpenter KJ, Clegg KM. The metabolizable energy of poultry feedingstuffs in relation to their chemical composition. J Sci Fd Agric 1956; 7: 45-51.

11) Placer AZ, Linda LC, Johnson B. Estimation of product of lipid peroxidation (malonyldialdehyde) in biochemical systems. Anal Biochem 1966; 16: 359-364.

12) Lawrence RA, Burk RF. Glutathione peroxidase activity in selenium-deficient rat liver. Bioch Bioph Res Comm 1976; 71: 952-958.

13) Sedlak J, Lindsay RHC. Estimation of total, protein-bound, and nonprotein sulfhydryl groups in tissue with Ellman's reagent. Anal Biochem 1968; 25: 192-205.

14) Sun Y, Oberley LW, Li Y. A simple method for clinical assay of superoxide dismutase. Clin Chem 1988; 34: 497-500.

15) Atasoy F, Aksoy T. Bir broyler sürüsünde cinsiyete göre ayrı büyütmenin ve erken dönemde yem kısıtlamasının karkas ve değerli parçalar üzerine etkisi, Ankara Üniv Vet Fak Derg 2005; 52: 53-56.

16) A.O.A.C. Official Methods of Analysis (13th edition) Assosciation of Official Agricultural Chemist, 1980, Washington, DC, USA .

17) Crampton EW, Maynard LA. The relation of cellulose and lignin content to nutrive value of animal feeds. J Nutr 1983; 15: 383-395.

18) Sümbüloğlu K, Sümbüloğlu V. Biyoistatistik. 9. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınları, 2000.

19) Şengezer E, Güngör T. Esansiyel yağlar ve hayvanlar üzerindeki etkileri. Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 2008; 48: 101-110.

20) Köksal BH, Küçükersan MK. Broiler rasyonlarına humat ile bitki ekstraktı karışımı ilavesinin büyüme performansı, bazı bağışıklık ve serum biyokimya değerlerine etkileri. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2012; 18: 103-108.

21) Brenes A, Roura E. Essential oils in poultry nutrition: Main effects and modes of action. Anim Feed Sci Technol 2010; 158: 1-14.

22) Bilgin AŞ, Kocabağlı N. Etlik piliç beslemede esansiyel yağların kullanımı. İstanbul Üniv Vet Fak. Derg 2010; 36: 75-82.

23) Zhang KY, Yan F, Keen CA, Waldroup PW. Evaluation of microencapsulated essential oils and organic acids in diets for broiler chickens. Int J Poult Sci 2005; 4: 612-619.

24) Hashemipour H, Kermanshahi H, Golian A, Raji A, Vankrimpen MM. Effect of thymol+carvacrol by next enhance 150® on intestinal development of broiler chickens fed CMC containing diet. Iran J Appl Anim Sci 2013; 3: 567-576.

25) Çiftçi M, Şimşek UG, Dalkılıç B, et al. Effect of dietary orange peel extract (OPE) on physiological, biochemical and metabolic responses of Japanese quail reared under low ambient temperature. Turk J Vet Anim Sci 2016; 40: 288-297.

26) Jamroz D, Wiliczkiewicz A, Wertelecki T, Orda J. Skorupinska J. Use of active substances of plant origin in chicken diets based on maize and locally grown cereals. Br Poult Sci 2005; 46: 485-493.

27) Çabuk M, Alçiçek A, Bozkurt M, İmre N. Aromatik bitkilerden elde edilen esansiyel yağların antimikrobiyal özellikleri ve alternatif yem katkı maddesi olarak kullanım imkanı. Yem Magazin, 2003; 35: 39-41.

28) Alçiçek A, Bozkurt M, Çabuk M. The effect of a mixture of herbal essential oils, an organic acid or a probiotic on broyler performance. S Afr Soc Anim Sci 2004; 34: 217-222.

29) Khaksar V, Van Krimpen M, Hashemipour H, Pilevarkan M. Effects of thyme essential oil on performance, some blood parameters and ıleal microflora of japanese quail. Poult Sci 2012; 49: 106-110.

30) Hernandez F, Madrid J, Garcia V, Orengo J, Megias, MD. Influence of two plant extracts on broilers performance, digestibility, and digestive organ size. Poult Sci 2004; 83: 169-174.

31) El-Kholy MS, El-Hindawy MM, Alagawany M, Abd El-Hack ME, El-Sayed SA. Dietary supplementation of chromium can alleviate negative ımpacts of heat stress on performance, carcass yield, and some blood hematology and chemistry indices of growing japanese quail. Biol Trace Elem Res 2017; 179: 148-157.

32) Tuzcu M, Sahin N, Karatepe M, et al. Epigallocatechin-3-gallate supplementation can improve antioxidant status in stressed quail. Br Poult Sci 2008; 49: 643-648.

33) Johnson JS. Heat stress alters animal physiology and post-absorptive metabolism during pre- and postnatal development. Graduate Theses and Dissertations, Iowa State University 2014.

34) Virden WS, Kidd MT. Physiological stress in broilers: Ramifications on nutrient digestibility and responses. J Appl Poult Res 2009; 18: 338-347.

35) Arslan A. Yoğun Yerleşim Sıklığında Beslenen Bıldırcınlarda Farklı Propolis Düzeylerinin Performans Karkas Yağ Asitleri ve Bazı Biyokimyasal Parametreler Üzerine Etkisi. Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2012.

36) Babaoğlan M. Etlik Piliçlerin Beslenmesinde Büyüme Uyarıcı Olarak Kullanımı Önerilen Farklı Timol ve Karvakrol Kaynaklarının Biyoetkinliklerinin Karşılaştırılması. Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2008.

37) Mazmanoğlu G. Etlik Piliç Yemlerine Antibiyotik, Esansiyel Yağ Karışımı ve Organik Asit Katılmasının Performans, Organ Ağırlıkları ve Kan Parametreleri Üzerine Etkileri. Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2008.

38) Gasparino E, Voltolini DM, Del Vesco AP, et al. Thermal stress induces changes in gene expression and blood parameters in high and low feed efficiency meat quail. J Appl Gen 2015; 56(2): 253-60.

39) Kikusato M, Nakamura K, Mikami Y, Mujahid A, Toyomizu M. The suppressive effect of dietary coenzyme Q10 on mitochondrial reactive oxygen species production and oxidative stress in chickens exposed to heat stress. Anim Sci J 2016; 87: 1244-1251.

40) Ma X, Lin Y, Zhang H, et al. Heat stress impairs the nutritional metabolism and reduces the productivity of egglaying ducks. Anim Reprod Sci 2014; 145: 182-90.

41) Şahin K, Orhan C, Tuzcu M, et al. Epigallocatechin-3-gallate prevents lipid peroxidation and enhances antioxidant defense system via modulating hepatic nuclear transcription factors in heat-stressed quails. Poult Sci 2010; 89: 2251-2258.

42) El-Damrawy SZ. Effect of grape seed extract on some physiological changes in broilers under heat stress. Egypt Poult Sci 2014; 34: 333-343.

43) Çiftçi M, Dalkılıç B, Çerçi IH, et al. Influence of dietary cinnamon oil supplementation on performance and carcass characteristics in broilers. J Appl Anim Res 2009; 36: 125-128.