Sitotoksik bir antineoplastik ajan olan MTX, birçok malignitenin tedavisinde kullanılan bir folat antimetabolitidir. İmmünsüresif/ modülatör etkisi nedeniyle romatoid artrit ve bazı öteki romatizmal ve inflamatua rhastalıkların tedavisinde de kullanılmaktadır
11. Hücre içine girdikten sonra oluşan MTX-poliglutamatlar, dihidrofolat redüktaz enzimini potent biçimde inhibe eder. Dihidrofolat redüktaz enziminin inhibisyonu, sentezi için tetrahidrofolata ihtiyaç duyan timidin ve pürinlerin sentezini bloke ederek protein sentezini durdurur
12. Metotreksat, başta yüksek proliferasyon özellikli dokular olmak üzere bir çok doku ve organda, dozunun azaltılmasını/ kesilmesini gerektiren ciddi yan etkilere neden olur. Hepatotoksisite, nefrotoksisite, pulmotoksisite, hematotoksisite, nörotoksisite, kardiyotoksisite, gastrointestinal ve gonadaltoksisite ve neokarsinogeniketki başlıca yan etkileridir
13. Yan etkiler doz, uygulama yolu, uygulama sıklığı ve birlikte folinik asit kullanım durumuna bağlıdır.
Böbrekler ve karaciğer organizmada homeostaz, toksin/ metabolit/ ilaç eliminasyonu ve karmaşık metabolik işlevlerden sorumlu organlardır. Metotreksat kaynaklı nefrotoksisite ve hepatotoksisite; oksidatif hasar, inflamasyon ve apopitozis patolojik süreçlerine bağlanmaktadır 14.
Bu çalışmada 20 mg/kg tek doz MTX uygulanması rat böbrek ve karaciğer dokularında kontrol grubuna göre TBARS düzeylerinde artışa ve SOD, GPx, GSH, CAT aktivitelerinde azalmaya neden oldu. Bu sonuçlar MTX etkisiyle oluşan oksidatif hasarı saptayan önceki çalışmalarla uyumluydu. Pınar ve ark. 15,16, tek doz 20 mg/kg MTX uygulamasının rat böbrek ve karaciğer dokularında ve testis dokusunda MDA seviyelerini anlamlı şekilde arttırdığını ve SOD, CAT ve GPx aktivitelerini anlamlı şekilde azalttığını göstermiştir. Fikry ve ark. 17, çalışmalarında bir hafta arayla 2 kez 14 mg/kg oral MTX verilmesinin rat kalp dokusu MDA seviyesinde anlamlı bir artışa ve GSH seviyesi ile CAT aktivitesinde anlamlı bir azalmaya neden olduğunu saptamışlardır. Yalçın ve Gürel 14, benfotiamin uygulamasının MTX aracılı nefrotoksisitede, anlamlı biyokimyasal ve histolojik iyileşmeyle sonuçlandığını saptamışlardır. Öte yandan Vardi ve ark. 18, MTX aracılı hepatotoksisiteye bağlı artan oksidatif stresin beta karoten uygulamasıyla önemli ölçüde geri döndürüldüğünü ortaya koymuşlardır. Hafez ve ark. 1, bir TNF–α inhibitörü olan etanercept ve bir iNOS inhibitörü olan aminoguanidinin ayrı ayrı ve kombine olarak kullanımlarının MTX kaynaklı böbrek ve karaciğer hasarı üzerine etkilerini araştırmışlar ve her iki ajanın da oksidatif stres yolaklarını baskılayarak organ koruyucu etki yaptıklarını saptamışlardır.
Metotreksat yan etkilerine karşı BY’nın etkilerinin araştırıldığı az sayıda çalışma vardır. Vanderhoof ve ark. 19, balık yağının MTX kaynaklı mukozal hasarı iyileştirdiğini; Horie ve ark. 20, DHA’nın farelerde oral MTX uygulamasının neden olduğu ince bağırsak hasarını güçlü şekilde engellediğini; Nadhanan ve ark. 21, BY’nın MTX’in kemikler üzerinde oluşturduğu yan etkileri engellediğini ortaya koymuşlardır. Metotreksat yan etkilerini oksidan-antioksidan sistem üzerinden değerlendiren Elbarbary ve ark. 22, akut lenfoblastik lösemi hastalarına tedavilerinde kullanılan MTX ile birlikte balık yağı kaynaklı 1000 mg omega-3 yağ asidi vermiş ve bu gruptaki hastaların tam kan SOD ve GPx aktiviteleri ile serum total antioksidan kapasite ve MDA düzeylerinde anlamlı bir düzelme oluştuğunu göstermişlerdir.
Bir başka çalışmadaysa sarımsak suyu ekstresinin MTX kaynaklı nefrotoksisitede etkisi araştırılmış ve MTX uygulaması öncesi verilen sarımsak suyunun renal fonksiyonları ve dokuda antioksidan enzim düzeylerini artırdığı ortaya konulmuştur 23. Bu çalışmada 1000 mg oral BY verilmesi MTX grubuna göre böbrek ve karaciğer dokularında, TBARS düzeylerinde azalmaya; CAT, SOD ve GPx aktivitelerinde ise artışa neden oldu. Benzer bir araştırmada, balık yağının MTX uygulamasının kemik dokusu üzerindeki enflamatuar/ oksidatif süreçleri biyokimyasal ve histolojik düzeyde anlamlı biçimde azalttığı ortaya konulmuştur 21.
Sonuç olarak bu çalışma, MTX’in böbrek ve karaciğer dokularında oksidatif hasara neden olduğunu ve BY’nın bu hasarı engelleme potansiyelini ortaya koymuştur. Bu nedenle BY, MTX tedavisi alan kişilerde oluşabilecek nefrotoksisite ve hepatotoksisitenin engellenmesinde faydalı olabilir.