Birçok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de süt, büyük oranda sığırlar olmak üzere koyun ve keçi gibi çiftlik hayvanlarından elde edilmektedir. Türkiye’de 2011 yılı verilerine göre manda hariç sığır sayısı 12.386.337 baştır (sağılan sığır sayısı 4.761.142 baş). Bunlardan toplam 13.802.428 ton süt elde edilmiştir⁴.

Yine aynı verilere göre koyun varlığı 25.031.565 baş (sağılan koyun sayısı 11.561.143 baş) ve keçi varlığı 7.277.953 baştır (sağılan keçi sayısı 3.033.111 baş). Bunlardan elde edilen süt üretimi ise sırasıyla 892.822 ton ve 320.588 ton olmuştur. Türkiye'nin yıllık toplam süt üretiminin yaklaşık %92'sini inek sütü, %6’sını koyun, %2’sini keçi sütü oluşturmaktadır⁴. Birleşmiş Milletler'in tahminlerine göre, 2009 yılı Dünya nüfusu 6.83 milyar olarak dikkate alındığında yıllık kişi başı süt ve süt ürünleri tüketim ortalaması 103 kg’dır. Dünya’da içme sütü yıllık kişi başı tüketim değerleri ise Avustralya'da 107.2 L, Avrupa Birliği'nde 89.3 L, Amerika Birleşik Devletleri (ABD)'de 82.6 L, İran'da 82.4 L, Arjantin'de 43.9 L iken, Türkiye'de yıllık kişi başı sadece 26.2 L’dir. Türkiye, Ulusal Süt Konseyi'nin 2011 yılı Süt Raporu'na göre, Dünya’nın en büyük 15. süt üreticisi olmasına rağmen, kişi başı içme sütü tüketiminde arka sıralarda yer almaktadır⁵. Yukarıda verilen istatistiki değerlerden de anlaşılacağı üzere, Türkiye'de yıllık kişi başı içme süt tüketimi oldukça azdır.

Bir toplumda diğer gıda ürünlerinde olduğu gibi süt tüketiminde de tüketim alışkanlıkları, ürünlerin kalitesine, fiyat ve hijyen özelliklerine, tüketicilerin zevk ve tercihlerine bağlı olarak değişebilmektedir. Ayrıca, tüketicilerin sosyo-ekonomik ve demografik yapıları da süt tüketim miktarı ve alışkanlıklarını önemli düzeyde etkileyebilmektedir. Bunlardan özellikle gelir, eğitim, yaş, cinsiyet, hane halkı genişliği, annenin çalışma durumu ve ailedeki çocuk varlığının süt tüketimini etkilediği bildirilmektedir^6-9.

İnsanların gıda tüketim alışkanlıklarının ortaya konması ve gelir düzeylerinin tüketim miktarlarına etkisinin belirlenmesine yönelik çalışmaların yapılması, sağlıklı bir toplum oluşturmak için gereklidir¹⁰.

Dünya’da, geleneksel pazarlama yaklaşımının yerini bireysel müşteri yönetimini temel alan bütünsel pazarlama yaklaşımı almıştır. Bireysel müşterilerin talepleri doğrultusunda üretim planlaması yapan işletmeler, müşteri ve marka ilişkilerinden yararlanarak müşteri memnuniyeti ve bağlılığını sağlayabilmektedir. Son yıllarda, değişik ürünlerle ilgili çok sayıda markaların piyasaya girmesi rekabet ortamını şiddetlendirmiş ve tüketici tercihlerinin belirlenmesi gereksinimini artırmıştır. Teknolojinin gelişmesine paralel olarak iletişimin gelişimi ve sosyal alanda meydana gelen değişimlerle birlikte toplumda tüketicilerin bilinçlenmesi, bölgedeki tüketicilerin satın alma davranışlarında da büyük değişimler meydana getirmiştir. Bu değişimlerin doğru şekilde analiz edilmesi ve bu tüketici profillerinin belirlenmesi, pazarlama karar ve politikaları için önem taşımaktadır. Ayrıca, tüketicilerin sosyo-ekonomik, kültürel, demografik, psikolojik özelliklerine göre çeşitli kümelere ayrıldığı belirlenmiştir. Tüketicilerin ürün tercihlerinde etkili olan faktörler ülkeler ve bölgeler bazında farklılık arz edebilmektedir. Bölgeler arasında meydana gelen farklılıkların, tüketici profillerinin, tüketim alışkanlıkları ve tercihlerinin belirlenmesi, ülke politikalarının oluşturulması ve uluslararası rakabette etkili olan unsurların belirlenmesine de katkı sağlayabilecektir¹¹.

Türkiye’de bugüne kadar farklı yıllarda tüketicilerin süt tüketim davranışları ve tercihleri ile ilgili genellikle değişik illeri, eğitim düzeylerini, yaşları, meslekleri, gelir gruplarını ve farklı sayıdaki katılımcıları kapsayan birçok çalışma yapılmıştır^6,11-16.

Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki iller arasında nüfus büyüklüğü ve gelişmişlik açısından önemli bir konuma sahip olan Elazığ ili, çevre illerden yoğun göç alması nedeniyle sürekli büyüyen bir pazar konumuna sahiptir. Bu nedenle özellikle il nüfusunun yoğun olduğu merkez ilçede yaşayan insanların beslenme alışkanlıklarının ve tercihlerinin belirlenmesinin birçok yönden yararlı olabileceği düşünülmektedir. Bu amaçla, mevcut araştırma, Elazığ ili Merkez ilçede yaşayan tüketicilerin özellikle içme sütü tüketim alışkanlıklarını ve bu alışkanlıklar üzerine bazı faktörlerin etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıştır.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Katılımcıların demografik özellikleri

Süt Tüketim Alışkanlıkları ve Tüketici Davranışları: Süt tüketim alışkanlıkları ve tüketici davranışları Tablo 2’de sunulmuştur.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Katılımcıların süt tüketim alışkanlıklarına ait anket sonuçları (genel frekanslar, %)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: ’nin devamı

Süt tüketim alışkanlıklarına cinsiyetin, öğrenim durumunun, hane halkı büyüklüğünün ve aylık ortalama hane gelirinin etkisi Tablo 3, 4, 5 ve 6’da verilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Cinsiyete göre süt tüketim alışkanlıkları (%)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: ’ün devamı

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Öğrenim durumuna göre süt tüketim alışkanlıkları (%)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: ’ün devamı

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 5: Hane halkı büyüklüğüne göre süt tüketim alışkanlıkları (%)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 6: Aylık ortalama hane gelirine göre süt tüketim alışkanlıkları (%)

Katılımcıların Demografik Özellikleri: Katılımcıların demografik özelliklerine ilişkin veriler incelendiğinde katılımcıların %51.9’u kadın olup, öğrenim durumu bakımından üniversite mezunları (%54.3) ilk sırada yer almıştır. Ayrıca, hane halkı büyüklüğü incelendiğinde katılımcıların %38.7’sinin dört kişilik hanede yaşadıkları, iki kişilik hane halkı büyüklüğüne sahip katılımcıların ise sadece %5.5’lik bir orana sahip oldukları tespit edilmiştir. Ankete katılanların aylık ortalama hane gelirleri %54.7 oranında 871 TL - 2840 TL arasında iken, 522 TL’den az geliri olanların oranı %3.6 olarak saptanmıştır. Bu araştırma kapsamındaki anket uygulaması, katılımcıların gönüllülük esasına göre gerçekleştirildiği için, katılımcıların öğrenim durumu değişkeninde üniversite mezunları yönünde bir kümelenme olmuştur. Bu durumun, araştırma sonucunu üniversite mezunları lehinde etkilediği söylenebilir.

Süt Tüketim Alışkanlıkları ve Tüketici Davranışları: Araştırma sonuçlarına göre; Elazığ ili merkez ilçede tüketicilerin sadece %21.4'ü her gün düzenli olarak süt içme alışkanlığının olduğunu beyan etmiştir. Benzer şekilde farklı iller ve üniversitelerde yapılan anket çalışmalarında da katılımcıların düzenli süt tüketme alışkanlığının az olduğu tespit edilmiştir^{10,13,15,16,20}. Ancak bu araştırma sonuçlarından farklı olarak, Sarıözkan ve ark.²¹’nın Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi öğrencileri üzerinde yaptıkları çalışmada, düzenli süt tüketenlerin yaklaşık olarak %80’lik kısmı oluşturduğu saptanmıştır. Araştırmalar arasındaki farklılıkların, katılımcıların yaş, eğitim düzeyi ve gelir grubu gibi farklı demografik özelliklere sahip olmalarından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Bu araştırmada, katılımcılar sütü tadından (%7.3), alışkanlığının olmamasından (%80.8), kokusundan (%6.5) ve rahatsızlık vermesinden (%5.4) dolayı düzenli şekilde veya hiç tüketmediklerini belirtmişlerdir. Benzer şekilde Akbay ve Tiryaki⁶’nin Kahramanmaraş’da yaptıkları bir çalışmada da süt tüketmeyen bireylere neden süt içmedikleri sorulduğunda, tüketicilerin %51.5’i alışkanlık olmaması, %31.8’i sevmedikleri için, %10.6’sı sağlık problemleri ve %6.1’i ise diğer nedenlerden dolayı süt içmediklerini belirtmişlerdir. Yine, Şimşek ve ark.¹⁶’nın İstanbul ilinde yaptıkları çalışmada, tüketicilerin %67’si alışkanlık edinmedikleri için süt tüketmediklerini belirtmişlerdir. Bu araştırma sonuçlarından farklı olarak bazı araştırmacılar tüketicilerin sütü tüketmeme nedenleri arasında tat ve kokunun ilk sırada yer aldığını bildirmişlerdir^10,15.

Çalışmada, katılımcıların %59.8’si pastörize veya UHT sterilize sütü, %10.3’ü sokak sütünü ve %29.9’u doğrudan tanıdıkları üreticiden aldıkları günlük sütü tercih ettiklerini ifade etmişlerdir. Benzer şekilde, Çetinkaya¹³’nın Kafkas Üniversitesi öğrencileri üzerinde yaptığı araştırmada, “Süt tüketiminde açık sütü mü yoksa steril sütü mü tercih edersiniz?” şeklindeki soruya ankete katılan öğrencilerin %17.6’sının açık sütü, %71.5’inin steril sütü tercih ettikleri, %10.4’ünün ise herhangi bir görüş belirtmediği saptanmıştır. Yine benzer şekilde, Çelik ve ark.¹²’nın yaptığı çalışmada da tüketicilerin %53.7’sinin ambalajlı sütü tercih ettiği saptanmıştır. Bu araştırma sonuçlarından farklı olarak Akbay ve Tiryaki⁶’nin Kahramanmaraş’da yaptıkları çalışmada, tüketicilerin %57’sinin açık sütü %38’inin ise ambalajlı sütü tercih ettikleri tespit edilmiştir. Ayrıca aynı çalışmada, katılımcıların %50’ye yakını sokak sütünü daha sağlıklı olarak kabul etmişlerdir. Benli²² çalışmasında, tüketicilerin sokak sütü seçeneğini tercih etmelerindeki en önemli nedenlerin alışkanlıklar, yanlış ve eksik bilgiler olduğunu tespit etmiştir. Ayrıca, araştırmada tüketicilerin büyük bir çoğunluğunun sokak sütünü “en saf”, “en doğal” ve “en taze süt” olarak gördüğü, diğer taraftan, birçok tüketicinin ambalajlı uzun ömürlü sütleri uygulanan ısıl işlemden dolayı ölü süt olarak değerlendirdiği belirlenmiştir. Yine bazı tüketicilerin ambalajlı uzun ömürlü süte işleme esnasında dayanıklılığı sağlamak amacı ile antibiyotik ve antiseptik maddelerinin katıldığına ve kullanılan ambalaj malzemelerinin kanser yapıcı olduğuna inandıklarını saptamıştır.

Araştırmada, katılımcıların %53.9’u süt fiyatlarının “normal” olduğunu belirtmişlerdir. Benzer şekilde, Şimşek ve Açıkgöz¹⁵’ün yaptıkları araştırmada öğrenciler süt fiyatlarını %68.3 oranında normal bulduklarını beyan etmişlerdir.

“Süt alırken üretim ve son kullanma tarihlerine dikkat ediyor musunuz?” ve “İçme sütü satın alırken kalite güvencesine bakıyor musunuz?” sorularına sırasıyla %86.1 ve %70.5’lik oranlarda “Evet” cevapları alınmıştır. Katılımcıların %78.0’ının süt alırken markayı önemsedikleri ve %58.0’ının karton kutuyu ambalaj tipi olarak tercih ettikleri belirlenmiştir. Benzer şekilde, Çetinkaya¹³’nın yaptığı araştırmada, öğrencilerin büyük bir kısmının (%74.5) süt satın alırken markaya dikkat ettiği, sadece %15.6’sının markaya dikkat etmediği tespit edilmiştir.

Mevcut araştırmada, katılımcıların %84.6’sı okul sütü programının “Çok gerekli” veya “Gerekli” olduğunu, %86.3’ü toplumun süt tüketimi konusunda yeterince teşvik edilmediğini düşündüklerini beyan etmişlerdir. Katılımcıların %79.0’ı en çok inek sütünü tercih ettiklerini, %60.2’si ise sütteki yağ oranına önem verdiklerini belirtmişlerdir. Yine benzer şekilde, Çelik ve ark.¹²’nın yaptıkları çalışmada tüketicilerin %87.8’i inek sütünü tercih etmişlerdir.

Elazığ merkez ilçede sütün en çok satın alındığı yer %66.9’luk bir oranla marketler olmuştur. Katılımcıların sütü satın alırken en çok dikkat ettikleri hususlar ise %45.3’lük oranla firma adı ve %24.4’lük oranla sütün fiyatı olmuştur. Benzer şekilde Topcu¹¹ Erzurum ilinde tüketicilerin paketli içme sütü satın alma kararı ve tercihi üzerine en önemli faktörün “marka” ve markanın tüketicinin satın alma kararındaki etki derecesinin %35.64’lük orana sahip olduğunu tespit etmiştir. Tüketicilerin tercih ve satın alma kararı üzerinde ikinci önemli faktörün de “fiyat” olduğu saptanmıştır. Bu çalışma sonuçlarından farklı olarak, Özel¹⁴ tüketicilerin süt satın alırken dikkat ettikleri unsurları incelenmiş, ilk sırada %27.73 oranla sütün yağ miktarı yer almıştır.

Şimşek ve ark.’nın¹⁶ İstanbul ilinde içme sütü tüketim alışkanlıkları ve bu alışkanlıkları etkileyen faktörlerin belirlenmesi üzerine yaptıkları araştırma sonuçları ile mevcut çalışmanın sonuçları karşılaştırıldığında; katılımcıların süt tüketim alışkanlıkları, süt tüketmeme nedenleri, süt tercihleri, süt fiyatları, sütü satın alırken son kullanma tarihine dikkat edip etmedikleri, okul sütü programının gerekliliği, süt tüketimi konusunda teşviğin yeterli olup olmadığı, sütün protein kaynağı olduğu ve toplumun içme sütü tüketimi hakkında teşvik edilmesi için en etkili yollar konusundaki bulgular bakımından büyük oranda benzerlikler tespit edilmiştir. Ancak “İçme sütü satın alırken kalite güvencesine bakıyor musunuz?” sorusuna verilen yanıtlar karşılaştırıldığında mevcut çalışmada %70.5’lik oranda “Evet” cevabı alınırken, İstanbul ilinde yapılan çalışmada %55 oranında “Hayır” cevabı alınmıştır. Ayrıca mevcut çalışmada katılımcıların %78.0’inin süt alırken markayı önemsedikleri, oysa İstanbul ilinde katılımcıların çoğunluğunun, içme sütü alırken markayı önemsemedikleri (%53) tespit edilmiştir. Mevcut çalışmada ambalaj tipi olarak karton kutu (%58.0) tercih edilirken, İstanbul ilinde katılımcıların ambalaj tercihi %52 cam, %31 karton kutu, %6’ü plastik ve %11 oranında da fikrim yok şeklinde olmuştur. Bu farklılığın sebebi ise Elazığ ilinde marketlerde satılan sütlerin neredeyse tamamının karton veya plastik ambalajlı olmasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir.

Sütün en önemli besin değeri %34.9’luk oranla “Protein kaynağı” şeklinde beyan edilmiştir. Ancak, Akbay ve Tiryaki⁶ çalışmalarında, tüketicilerin yaklaşık %23’ünün sütün insan beslenmesindeki en önemli gıda maddelerinden birisi olması fikrine katılmadıklarını bildirmişlerdir. Yine, aynı çalışmada diğer bir benzer yargı olan “Süt hayvansal ürünler içerisinde en fazla besin maddesi içeren üründür” yargısına tüketicilerin %59.79’u katılırken %24.27’si katılmamış ve %15.94’ü ise herhangi bir fikirlerinin olmadığını beyan etmişlerdir.

Toplumun içme sütü tüketimi hakkında teşvik edilmesi için en etkili yol olarak %70.9’luk bir değerle “Radyo ve TV” tercih edilmiştir. Bu çalışma sonuçlarının aksine Akbay ve Tiryaki⁶’nin çalışmalarında, tüketicilerin yaklaşık %30’u reklâmların süt tüketimine olumlu bir etki yaptığına inanırken, %50’sinin ise bu görüşe katılmadığı saptanmıştır. Yine, Topcu¹¹ çalışmasında, tüketicilerin süt ürünlerine talep oluşturma ve oluşan talebin sürekliliği için en etkili bilgi kaynaklarının başında önceki deneyim ve tecrübelerin (%22.25) ilk sırada, aile, eş, dost ve çevredeki insanların tavsiyelerinin (%15.84) ikinci sırada, TV ya da radyo reklâmlarının (%15.06) üçüncü sırada yer aldığını bildirmiştir. Tüketicilerin en az ilgisini çeken iletişim araçları ise %3.12 ile afişler ve %4.24 ile gazete, dergi vs. basılı medya reklâmları olarak saptanmıştır. Mevcut çalışma sonuçları ile bazı literatür bildirişler arasındaki bu farklılıkların araştırmadaki katılımcıların sahip oldukları sosyo ekonomik ve demografik özelliklerden kaynaklandığı düşünülmektedir.

Süt tüketim alışkanlıklarına cinsiyetin, öğrenim durumunun, hane halkı büyüklüğünün ve aylık ortalama hane gelirinin etkisi:
Cinsiyet: Araştırmada sorulara verilen cevaplar cinsiyete göre değerlendirildiğinde; çoğunlukla erkek ve kadınların tercihlerinin genel değerlendirmede elde edilen sonuçlara benzediği, erkek ve kadınların aynı yönde ve benzer oranlarda tercihlerde bulundukları görülmüştür. Ancak, ankette yer alan bazı sorulara ilişkin yapılan tercihler incelendiğinde oransal anlamda veya tercih önceliği açısından erkek ve kadınlar arasında farklılıklar da olmuştur. Şöyle ki; “Tüketici olarak süt alırken sütün yağ oranına dikkat eder misiniz?” sorusuna; erkekler ve kadınlar sırasıyla %50.4 ve %69.3 “Evet” cevabı vermişlerdir. Benzer şekilde, Özel¹⁴ sütü satın alırken yağ miktarını (%27.73) önemsedikleri ve bu sonucun ankete katılanların eğitim düzeylerinin yüksek olmasından ve %66’sının kadınlardan oluşmasından kaynaklanmış olabileceğini belirtmiştir. “Süt alırken en çok dikkat ettiğiniz husus nedir?” sorusuna; erkekler %38.7, kadınlar ise %51.4 oranlarında “Firma adı” cevabını vermişlerdir. “Fiyat” seçeneğine ise erkekler %28.2 tercih yaparken kadınlar %21.0 oranında tercihte bulunmuşlardır. Bu araştırma sonuçlarından farklı olarak Tarakçı ve ark.¹⁰’nın çalışmalarında ankete katılan öğrencilerin süt alırken en çok dikkat ettikleri husus %39.33 oranında son kullanma tarihi olmuştur. Kız öğrencilerin %38.95’inin erkek öğrencilerin ise %39.52’sinin bu cevabı verdiği görülmüştür. “Sizce içme sütünün en önemli besin değeri nedir?” sorusuna; erkekler; “Protein kaynağıdır” (%27.7), “Enerji verir” (%8.4), “Vitamin ve mineral kaynağıdır” (%19.3), “Tüm besin öğelerini içerir” (%39.1) ve “Hiçbiri” (%5.5) şeklinde cevap vermişler. Kadınlar ise sırasıyla aynı seçeneklere %41.6, %3.9, %23.8, %28.8 ve %1.9’luk oranlarda tercihte bulunmuşlardır. Tarakçı ve ark.¹⁰’nın çalışmasında katılımcıların %19.11’i süt protein içerir, %3.86’sı şeker içerir, %9.85’i yağ içerir, %16.02’si vitamin içerir, %8.30’u enerji sağlar, %2.32’si bağışıklık kazandırır ve %35.33’ü ise hepsini sağlar şeklinde fikir beyan etmişlerdir. Kız öğrenciler içerisinde hepsini sağlar seçeneğini tercih edenlerin oranı %39.24 iken erkek öğrenciler içerisinde bu oran %30.61 olmuştur. Görüldüğü üzere cinsiyet tüketicilerin bazı tercihleri üzerine etkili olabilmektedir. Buna benzer durumlar ile ilgili olarak, Wilkie²³ ve Asseal²⁴ demografik özelliklerden cinsiyetin, tüketicilerin ürünlere ve markalara karşı tercihlerinde önemli derecede belirleyici bir rol oynadığını, erkek ve kadınların ürünlerin fiziksel ve kimyasal özelliklerine bakış açılarının önemli düzeyde farklılık arz ettiğini, satın alma kararlarında ailedeki erkek ve kadın bireylerin, ürünlerin objektif ve sübjektif kalite unsurlarını algılamada ve yönelimli bir tepki oluşturmada farklı bir satın alma davranışı sergileyebildiklerini bildirmişlerdir.

Öğrenim Durumu: Araştırmada sorulara verilen cevaplar öğrenim durumuna göre değerlendirildiğinde; genellikle süt tüketim tercih ve alışkanlıkları öğrenim durumuna göre oransal anlamda bazı farklılıklar içermesine karşın, kullanılan tercihler ve var olan alışkanlıklar bakımından araştırmadan elde edilen genel sonuçlarla paralel tercihler tespit edilmiştir. Ancak, anketteki bazı sorulara ilişkin öğrenim durumuna göre tercihlerde farklılıklar ortaya çıktığı anlaşılmıştır. Şöyle ki; “Süt içme alışkanlığınız var mı?” sorusuna; okuryazar öğrenim grubunda olanlar hariç (%33.3) diğer öğrenim grubunda olanların tümü (%71.7 ile %89.7 arasında) “Hayır” cevabı vermişlerdir. “Tüketici olarak tercih ettiğiniz içme sütü çeşidi hangisidir?” sorusuna; “Okuryazar değilim” diyenler en çok “Sokak sütü” (%45.5) tercihinde bulunmuşlardır. “Okuryazar” olanlar %33.4 oranında “Direk tanıdık üreticiden” seçeneğine ve diğer seçeneklere eşit oranlarda (%33.3 ve %33.3), ilkokul ve ortaokul mezunu olanlar “Direk tanıdık üreticiden” seçeneğine sırasıyla %43.4 ve %59.0 oranlarında tercihlerde bulunmuşlardır. Lise ve üniversite mezunu olanlar ise sırasıyla %54.2 ve %73.6 oranlarında “Pastörize-UHT sterilize süt” için tercihlerde bulunmuşlardır. Bu sonuç okuryazar olmayanların en çok sokak sütünü, lise ve üniversite mezunlarının ise en çok Pastörize-UHT Sterilize sütü tercih ettiklerini göstermiştir. Bu araştırma sonucuna paralel olarak Akbay ve Tiryaki⁶’nin yaptığı araştırmada da eğitim düzeyi arttıkça ambalajlı süt tüketimine olan eğilimin arttığı tespit edilmiştir. “İçme sütü satın alırken kalite güvencesine (TSE, ISO, HACCP vb) bakıyor musunuz?” sorusuna; “Okuryazar Değilim” diyenler %63.6 oranında “Hayır”, diğerleri ise %61.5 ile %74.3 arasında “Evet” cevabı vermişlerdir. “İçme sütü satın alırken markaya göre hareket ediyor musunuz?” sorusuna; öğrenim durumu “Okuryazar” grubunda olanlar %66.7 “Hayır”, diğerleri ise %63.6 ile %83.6 arasında “Evet” tercihinde bulunmuşlardır. “İçme sütü satın alırken ambalaj tercihiniz nedir?” sorusuna; “Okuryazar” grubundakiler hariç diğer öğrenim grubundakiler %35.9 ile %64.2 arasında “Karton kutu”’yu tercih ederlerken, “Okuryazar” grubundakiler ise en çok %66.7 oranında “Fikrim yok” tercihinde bulunmuşlardır. “Tüketici olarak süt alırken sütün yağ oranına dikkat eder misiniz?” sorusuna; “Okuryazar” grubundakiler hariç (%33.3) diğerleri (%56.6 ile %72.7 arasında) “Evet” cevabı vermişlerdir. “Tüketici olarak süt alım yeri tercihiniz nedir?” sorusuna; “Okuryazar” grubundakiler hariç tüm öğrenim grubundakiler benzer şekilde (%27.3 ve %76.2) “Market” cevabını vermişlerdir. “Okuryazar” grubundakiler ise “Market” seçeneğine hiç tercihte bulunmayıp, diğer seçeneklerden “kendi üretenler” seçeneğine %33.4, diğer seçeneklere ise eşit oranlarda (%33.3 ve %33.3) tercihte bulunmuşlardır. “Süt alırken en çok dikkat ettiğiniz husus nedir?” sorusuna “Okuryazar değilim”, “Okuryazar” ve “İlkokul mezunu” olanlar en çok (sırasıyla %45.4, %66.7 ve %39.6) “Fiyat” seçeneğine, diğerleri ise %40.0 ile %50.6 arasında “Firma adı” tercihinde bulunmuşlardır. “Sizce içme sütünün en önemli besin değeri nedir?” sorusuna; “Okuryazar değilim”, “Okuryazar” ve “Ortaokul mezunu” olanlar %41.0 ile %66.7 arasında “Tüm besin öğelerini içerir” tercihinde, diğerleri ise %35.3 ile %40.8 arasında “Protein kaynağıdır” cevabı vermişlerdir. Yukarıda ifade edildiği gibi katılımcıların bazı süt tüketim alışkanlıkları ve tercihleri üzerine öğrenim durumunun farklılıklara yol açtığı belirlenmiştir. Bu tip farklılıkların ortaya çıkmasını bazı araştırmacılar²³ - ²⁵ tüketicilerin eğitim, meslek ve gelir düzeyleri arasında sıkı bir ilişki olmasına ve bu ilişkinin de tüketicilerin satın alma kararını şekillendiren faktörler arasında yer almasına bağlamıştır. Özellikle yüksek eğitimli tüketicilerin, yüksek ücretli mesleklere geçişinin daha kolay olması nedeniyle, düşük eğitimli tüketicilere nazaran, fiyat, marka, reklâm, promosyon gibi satın alma kararını etkileyen konularda daha fazla bilgiye sahip oldukları, dolayısıyla daha farklı tercihlerde bulunabildikleri ifade edilmiştir.

Hane Halkı Büyüklüğü: Araştırmada, sorulara verilen cevaplar hane halkı büyüklüğüne göre değerlendirildiğinde; genellikle süt tüketim tercih ve alışkanlıkları hane halkı büyüklüğüne göre oransal anlamda bazı farklılıklar içermesine karşın, kullanılan tercihler ve var olan alışkanlıklar bakımından araştırmadan elde edilen sonuçların genel değerlendirmesine benzer tercihler tespit edilmiştir. Ancak, bazı sorulara verilen cevaplar bakımından hane halkı büyüklüğüne göre farklılıklar belirlenmiştir. Bunlar; “Tüketici olarak süt alırken sütün yağ oranına dikkat eder misiniz?” sorusuna; 6 ve daha fazla kişi bulunan hanede yaşayanlar hariç (%45.8) diğer “Hane halkı büyüklüğü” grubundakiler çoğunlukla (%57.1 ile %70.4 arasında) “Evet” cevabı vermişlerdir. “Süt alırken en çok dikkat ettiğiniz husus nedir ?” sorusuna; 6 ve daha fazla kişi bulunan hanede yaşayanlar hariç (en çok dikkat ettikleri “Fiyat” (%32.2) olmuştur) diğerleri en çok %40.6 ile %59.5 arasında “Firma adı” tercihinde bulunmuşlardır. “Sizce içme sütünün en önemli besin değeri nedir?” sorusuna; 5 ve 6 ve daha fazla kişi bulunan hanede yaşayanlar sırasıyla %39.1 ve %50.8 oranlarında “Tüm besin öğelerini içerir” tercihinde, diğerleri ise %34.5 ile %48.1 arasında “Protein kaynağıdır” cevabı vermişlerdir. Görüldüğü üzere kalabalık ailelerin süt satın alırken maliyeti öncelikli olarak önemsedikleri, bu nedenle sütün yağ oranından ziyade sütün fiyatına daha çok dikkat ettiklerini ortaya koymuştur. Bu durum, hane halkı büyüklüğünün, ailenin ekonomik alım gücüyle ilişkili olarak tercihleri etkilediğini göstermiştir.

Aylık Ortalama Hane Geliri: Araştırmada, sorulara verilen cevaplar aylık ortalama hane gelirine göre değerlendirildiğinde; aylık ortalama hane geliri, genellikle süt tüketim tercih ve alışkanlıklarına ilişkin olarak oransal anlamda bazı farklılıklar içermesine karşın araştırmadan elde edilen sonuçların genel değerlendirmesine benzer tercihler tespit edilmiştir. Ancak, “Sizce içme sütünün en önemli besin değeri nedir?” sorusuna; “Aylık ortalama hane geliri” 522 TL’den az ve 871-2840 TL arasında olanlar sırasıyla %44.4 ve %39.1 oranlarında “Tüm besin öğelerini içerir” tercihinde, diğerleri ise %37.6 ve %44.8 oranlarında “Protein kaynağıdır” cevabı vermişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre “Aylık ortalama hane geliri” ile tüketicinin içme sütü tercihi incelendiğinde, dört gelir grubunda da katılımcıların en çok Pastörize-UHT sterilize sütü tercih ettikleri saptanmıştır. En düşük gelir grubu dışındaki gruplar incelendiğinde, gruplarda gelir düzeyi arttıkça katılımcıların Pastörize-UHT sterilize sütü tercih oranları artış göstermiştir. Bu sonuçlara benzer şekilde, Çelik ve ark.¹² çalışmalarında gelir düzeyi arttıkça ambalajlı süt tüketiminin arttığını tespit etmişlerdir. Şimşek ve ark.¹⁶’nın yaptığı çalışmada yüksek sosyoekonomik düzeye sahip araştırma grubuna ait tüketicilerin hiç sokak sütü tercih etmediği saptanmıştır. Bu araştırmada da en yüksek gelir grubundakiler sokak sütünü en düşük oranda (%4.8) tercih ederken, Pastörize-UHT sterilize sütü en yüksek oranda (%83.8) tercih etmişlerdir. Mevcut araştırmada, süt fiyatları ile ilgili soruya bütün gelir grubundaki tüketiciler büyük oranda “Normal” cevabını vermişlerdir. Benzer şekilde, Şimşek ve ark.¹⁶ da tüketicilerin süt fiyatlarını %2 ucuz, %51 normal ve %47 oranında pahalı bulduklarını ve pahalı bulan %47’lik dilimin %34’ünün sosyo ekonomik düzeyinin düşük olduğunu saptamışlardır.

Bu araştırma sonuçlarına göre, Elazığ ili merkez ilçede katılımcıların büyük çoğunluğunda düzenli olarak süt içme alışkanlığının bulunmadığı, sadece katılımcıların %21.4’ünün hergün düzenli olarak süt tükettikleri belirlenmiştir. Düzenli olarak süt tüketmeme nedeni olarak ise katılımcıların %80.8’i alışkanlık olmamasını neden olarak bildirmişlerdir. Elazığ ilinde merkez ilçede, direk üreticinin kendisinden alınan ve sokaktaki satıcılardan alınan açık sütün oranı toplam içerisinde %40.2 olarak bulunmuş olup, UHT ve pastörize sütü tercih edenlerin oranı ise %59.8 olmuştur. Katılımcıların %53.9’u süt fiyatlarının normal olduğunu, %78.0’ı süt alırken en çok markaya dikkat ederek süt aldıklarını, %58.0’ı ambalaj olarak karton kutuyu tercih ettiklerini, %79.0’u inek sütünü tercih ettiklerini, %66.9’u alım yeri olarak öncelikle marketleri tercih ettiklerini, %86.3’lük kısmı süt tüketimi konusunda halkın yeterince teşvik edilmediğini beyan etmişlerdir. Buna ilave olarak, katılımcıların %.84.6’sı okul sütü programı uygulamasının gerekli olduğunu bildirmişlerdir. Ancak, katılımcılar içme sütü tüketimini teşvik etmek için yapılan reklam ve bilgilendirme faaliyetlerini ise oldukça yetersiz bulmuşlardır. Tüketim tercihlerinde cinsiyetin, öğrenim durumunun, hane halkı büyüklüğünün ve gelir düzeyinin değişik düzeylerde farklılıklara neden olabileceği belirlenmiştir. Bütün bu sonuçlar itibarıyla, Elazığ ili merkez ilçede içme sütü tüketiminin artırılması ve süt içme alışkanlığının kazandırılması için eğitimin, çeşitli araçlar ve yöntemler kullanılarak yapılacak teşviklerin ve okul sütü programı gibi uygulamaların, sütün üretimi, toplanması, işlenmesi ve pazarlanması aşamalarında tüketicilerin cinsiyet, öğrenim durumu, hane halkı büyüklüğü ve gelir düzeyi gibi özelliklerinin dikkate alınmasının yararlı olacağı kanaatine varılmıştır.

Teşekkür
Bu çalışma kapsamında değerli vakitlerini ayırıp görüşlerini bizlerle paylaşan Elazığ merkez ilçede yaşayan tüm katılımcılara ve anketin uygulanmasında yardımcı olan Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi öğrencilerine teşekkür ederiz.

1) İçöz Y, Demir A, Çeliker SA, Kalanlar S, Gül U. Süt ve Süt Ürünleri Durum Tahmini. TEAE Yayınları 2005-2006; No: 132, Ankara, 2006.

2) Metin M. Sütün Bileşimi ve İşlenmesi. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 2001.

3) Tekinşen C. Süt Ürünleri Teknolojisi. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, 2000.

4) Anonim. “Hayvancılık istatistikleri”. http://www.tuik.gov.tr/24.09.2012.

5) Anonim. “Ulusal süt konseyi sektör raporu-2010”. http://www.ulusalsutkonseyi.org.tr/ana/default.asp/24.09.2010.

6) Akbay C, Tiryaki GY. Tüketicilerin ambalajlı ve açık süt tüketim alışkanlıklarının karşılaştırmalı olarak incelenmesi: Kahramanmaraş örneği. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi 2007; 10: 89-96.

7) Kılıç M. Türkiye’de Süt ve Süt Ürünleri Tüketim Düzeyi ve İzlenen Politikalar: İzmit Büyükşehir Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Tekirdağ: Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2005.

8) Şengül S. Türkiye’de gelir gruplarına göre gıda talebi. ODTÜ Gelişme Dergisi 2004; 31: 115-148.

9) Vural NY. Antalya İli Süt ve Süt Ürünleri Tüketici Profili Çalışması. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.

10) Tarakçı Z, Selçuk Ş, Şahin K, Coşkun H. Üniversite öğrencilerinin içme sütü tüketim alışkanlıkları üzerine bir araştırma. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi 2003; 13: 15-21.

11) Topcu Y. Süt Ürünlerinde Marka Rekabeti ve Tüketici Davranışları: Erzurum İli Örneği. Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2006.

12) Çelik Y, Karlı B, Bilgiç A, Çelik Ş. Şanlıurfa ili kentsel alanda tüketicilerin süt tüketim düzeyleri ve süt tüketim alışkanlıkları. Tarım Ekonomisi Dergisi 2005; 11: 5-12.

13) Çetinkaya A. Kafkas Üniversitesi öğrencilerinin içme sütü ve süt ürünlerini tüketim alışkanlıklarının belirlenmesi. Atatürk Üniv Vet Bil Derg 2010; 5: 73-84.

14) Özel G. Tüketicilerin süt tercihinde etkili olan faktörlerin incelenmesine yönelik bir araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 2008; 3: 227-240.

15) Şimşek B, Açıkgöz İ. Süleyman Demirel Üniversitesi öğrencilerinin içme sütü tüketim alışkanlıklarının belirlenmesi. YYÜ Tar Bil Derg 2011; 21: 12-18.

16) Şimşek O, Çetin C, Bilgin B. İstanbul ilinde içme sütü tüketim alıskanlıkları ve bu alıskanlıkları etkileyen faktörlerin belirlenmesi üzerine bir araştırma. Tekirdağ Ziraat Fak Derg 2005; 2: 23-35.

17) Anonim. “Gelir, tüketici, tüketim ve yoksulluk istatistikleri”. http://www.tuik.gov.tr/04.12.2010.

18) Akgül A. Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri. 3. Baskı. Ankara: Emek Ofset Ltd Şti, 2005.

19) Özdamar K. SPSS ile Biyoistatistik. 5. Baskı, Ankara: Kaan Kitabevi, 2003.

20) Uzunöz M, Gülşen M. Üniversite öğrencilerinin süt ve süt ürünleri tüketim alışkanlıklarının belirlenmesi. Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi 2007; 3: 15-21.

21) Sarıözkan S, Cevger Y, Demir P, Aral Y. Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi öğrencilerinin hayvansal ürün tüketim yapısı ve alışkanlıkları. Erciyes Üniv Sağlık Bil Derg 2007; 16: 171-179.

22) Benli E. “Globalleşen Dünya’da Türkiye’de et ve süt sanayii. Sağlıklı Süt ve Yoğurt Tüketimi”. http:www.afiyetle.com/24.9.2012.

23) Wilkie W. Consumer Behaviour. New York, USA: University of Florida, 1986.

24) Asseal H. Consumer Behavior and Marketing Action. Boston, USA: New York University, PSW-Kent Publishing Company, 1992.

25) Kotler P, Armstrong G. Principles of Marketing. 10th Edition. USA: Donnelley-Willaard RR Press, 2004.