CP’in ürotoksik etkileri 4-hidroksi metabolitleri ve özellikle böbrekten salınan akrolein aracılığı ile meydana gelmektedir. CP karaciğerde hidroksillenerek bir metaboliti olan akroleine dönüşmektedir ve akroleinin böbrekten atılmasıyla yan etkiler ortaya çıkmaktadır. Akroleinin ürotelyumla direk temasıyla üroteliyal hasar başlamaktadır. CP’in ürolojik yan etkileri irritatif işeme yakınmalarından, hayatı tehdit eden sistite kadar değişkenlik göstermektedir. Hemorajik sistit CP’in en önemli potansiyel toksisitesi ve doz sınırlayan yan etkisidir ³.

CP uygulamasının, serbest radikallerin ve reaktif oksijen türleri (ROT)’nin üretilmesiyle oksidatif strese neden olduğunu bildirilmiştir ⁴. CP, oksidatif stresin indüksiyonundan sorumlu olan fosforamid mustard ve akrolein olmak üzere iki metabolit üretmek için sitokrom P-450 karışık fonksiyonel oksidaz sistemi ile metabolik bir aktivasyona girmektedir ⁵. Akrolein üroepitelyumu geçerek ve bazı ROT’ni uyararak etkisini gösterir. ROT’nin aşırı üretilmesi oksidatif strese neden olmaktadır ⁶. Aşırı serbest radikal üretimi nedeniyle, CP uygulamasının böbrekte malondialdehid (MDA) düzeyleri arttırdığı, redükte glutatyon (GSH) düzeyleri ve glutatyon peroksidaz (GSH-Px), katalaz (KAT) ve süperoksit dismutaz aktivitelerini azalttığı bildirilmiştir ⁷.

Propolis, bal arısı (Apis mellifera L.) tarafından değişik bitki kaynaklarından toplanan, kovanı dış etkenlerden, mikroorganizmalardan ve diğer zararlılardan koruyan yapışkan, reçinemsi bir maddedir. Propolis, doğal bir üründür, halk ilaçlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Flavonoidler ve fenolik asit ve bunların esterleri gibi 150'den fazla polifenol bileşiği içermektedir ⁸. Çeşitli in vivo ve in vitro çalışmalar ^8,9, propolisin serbest radikal temizleme, antioksidan, antitümör, antimikrobiyal, antiviral, antiinflamatuar, lokal anestetik ve immünomodülatör etkiler gibi çeşitli biyolojik aktivitelere sahip olduğunu göstermiştir. Propolisin bu özellikleri zengin, flavonoid, fenolik asit ve terpenoid içeriklerine dayanmaktadır ¹⁰. Takino ve Mochida ^11, propolisin biyolojik aktivitesinin esas olarak flavonoid içeriğinin varlığına bağlı olduğunu bildirmiştir.

Enginar Akdeniz'in en ünlü sebzelerinden biri olarak kabul edilir. Enginar mineraller, polifenolik bileşik, inülin ve lif bakımından zengin olup lipit içeriği düşüktür. Enginar hidroksisinnamatlar ve flavonoid glikositlerin içeriğinden dolayı antioksidan özelliklere sahiptir. Enginar, içeriğindeki kafeolkinik asit deriveleri (sinarin ve klorogenik asit) ve flavonoitler (luteolin, apigenin) sayesinde karaciğer koruyucu, kolesterol düşürücü, antimikrobiyal özellikleri bildirilmiştir ¹². Bunun yanı sıra irritabl bağırsak sendromu ve dispepsi gibi şikâyetler için de halk tıbbında kullanılmaktadır. Enginarın hepatoprotektif ve antikanserojenik bitki olarak rolünü değerlendirmek için çeşitli çalışmalar devam etmektedir. Acı lezzetinden ve etken maddelerin suda çözünürlüğünden dolayı tıbbi olarak, kurutulmuş yaprakların sulu ekstreleri ve çayları kullanılmaktadır ¹³.

Bu çalışmada, propolis ve enginar uygulamalarının ratlarda CP’e bağlı oksidatif stres ve mesane toksisitesine karşı herhangi bir koruyucu etkilerinin olup olmadığının araştırılması amaçlanmıştır.

Hayvanlar 6 gruba ayrılmış olup kontrol grubuna tedavi verilmemiştir. Diğer gruplara sırasıyla; propolis, enginar, CP, CP+propolis, CP+enginar uygulanmıştır. CP serum fizyolojik (%0.9’luk NaCl)’te, propolis %70’lik etanolde çözülmüştür. CP 150 mg/kg tek doz i.p. olarak, propolis 200 mg/kg/gün dozunda gavaj yoluyla, enginar ise 1 g/kg/gün dozunda gavaj yoluyla uygulanmıştır ^14,15. Propolis uygulamasına oral olarak CP uygulamasından 2 gün önce başlanmış ve 7 gün süre ile devam edilmiştir. Enginar uygulamasına oral olarak CP tedavisinden 7 gün önce başlanmış ve 12 gün süre ile devam edilmiştir.

Uygulamaların sonunda ratlar sakrifiye edilerek mesane doku örnekleri alınmıştır. Analizler öncesinde mesane dokuları serum fizyolojik ile yıkandıktan sonra distile su ile 1:10 oranda sulandırılmış ve Potter-elvehjem homojenizatörde homojenize edilmiştir. Homojenat, soğutmalı santrifüjde (NÜVE NF 800R), MDA, GSH, KAT ve GST analizleri için 3.500 rpm’de 15 dk santrifüj edilmiş ve süpernatantlar alınmıştır.

MDA tayini Placer ve ark. ¹⁶ tarafından modifiye edilen yönteme göre yapılmıştır. Bu yöntem lipid peroksidasyonunun aldehit ürünlerinden biri olan MDA ile tiobarbitürik asit (TBA)’in reaksiyonu temeline dayanmaktadır. GSH seviyesi, Ellman ve ark. ¹⁷ tarafından bildirilen metotla yapılmıştır. Bu yöntem, 5,5'dithiobis-2-nitrobenzoik asit (DTNB) eklendiğinde sülfidril (-SH) gruplarının oldukça stabil sarı renk oluşturması temeline dayanan, spektrofotometrik bir yöntemdir. KAT aktivitesini ölçmek için Aebi ¹³ metodu kullanılmıştır. KAT, hidrojen peroksit (H2O2)’in yıkımını katalize eder. H2O2’in KAT tarafından yıkım hızı, H2O2’in 240 nm dalga boyunda ışığı absorbe etmesinden yararlanılarak spektrofotometrik olarak ölçülmüştür. GST aktivitesi, GSH ve 1-2 dikloro,4 nitrobenzenin (CDNB) konjugasyonu sonucu oluşan ürünün (1-(S-glutatyonil)- 2,4 dinitrobenzen) 340 nm dalga boyunda verdiği absorbansın spektrofotometrede ölçülmesi esasına dayanan Habig ve ark. ¹⁹’nın metoduna göre gerçekleştirilmiştir.

Yapılan tüm istatistiki analizlerde farklı gruplar arasında istatistiksel anlamlılık SPSS 22 yazılım paketi kullanılarak yapılmıştır. Ölçülen tüm parametrelere ait ham değerlerin normal dağılım gösterip göstermediklerini belirlemek için Shapiro-Wilk normallik testi uygulanmış ve testin sonucunda tüm parametrelerdeki değerlerin normal dağılım gösterdiği tespit edilmiştir. Bu testin sonucuna istinaden gruplar arasındaki farklılıkları belirlemek amacıyla tek yönlü varyans analizi (ANOVA) ve ikili karşılaştırmalar için de post hoc Tukey testi uygulanmıştır. Çalışma sonucunda elde edilen veriler ortalama ve standart hata olarak ifade edilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 1: CP uygulanan ratlarda propolis ve enginarın mesane MDA düzeyleri üzerine etkileri

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 2: CP uygulanan ratlarda propolis ve enginarın mesane GSH düzeyleri üzerine etkileri

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 3: CP uygulanan ratlarda propolis ve enginarın mesane KAT aktiviteleri üzerine etkileri

Büyütmek İçin Tıklayın

Şekil 4: CP uygulanan ratlarda propolis ve enginarın mesane GST aktiviteleri üzerine etkileri

Oksidatif stres serbest oksijen radikali (SOR) miktarındaki artışla seyreden bir durumdur. Bu artış membranlarda lipid peroksidasyonuna neden olur. SOR’leri ile lipid peroksidasyonu sonucunda oluşan son ürün MDA’dır. Dolayısıyla bir dokuda MDA düzeyinin artması SOR’lerinin arttığını gösterir ²⁶. CP’e bağlı ROT’nin fazla üretilmesi, membran lipidlerinin peroksidasyonu, protein denatürasyonu ve DNA hasarını içeren çeşitli mekanizmalar yoluyla oluşan önemli oksidan stres, hücresel hasar ve nekroza yol açar ²⁷. Birçok çalışma ^27,28, CP maruziyetinin hücre içi ROT üretimini arttırdığını ve biyokimyasal ve fizyolojik bozuklukların oksidatif stres kaynaklı olabileceğini göstermektedir. CP’in oksidan öncülü özelliği olduğu, oksidatif strese neden olarak antioksidan enzimlerin işlevlerini azalttığı ve hayati organlarda lipid peroksidasyonunu artırdığı gösterilmiştir ^2,7. Farklı araştırmalar, ROT’nin, CP kaynaklı hemorajik sistitte önemli bir rol oynadığını, CP uygulamasından sonra mesanede oksidatif stres sonucu MDA düzeyinin arttığını göstermiştir ^15,29-31. Sadir ve ark. ³¹ mesane dokusunda MDA düzeylerinin CP enjeksiyonundan sonra belirgin olarak arttığını ve antioksidanların bu artışı normal seviyeye ulaştırdığını bildirmişlerdir. Abd-Allah ve ark. ²⁹ CP uygulamasının sıçan mesane dokusunda lipid peroksidasyonunu artırdığını göstermişlerdir. Çalışmada CP, mesanede lipid peroksidasyonunda ve endojen antioksidan bileşik olan GSH'da bir artışa neden olmuştur. GSH’un okside glutatyon (GSSG)’a dönüşümünü katalizleyen, antioksidan enzim olan GSH-Px aktivitesindeki muhtemel azalma GSH’un okside GSSG’a dönüşümünü engellemiş olabilir. GSH, -SH grubunun ROT ile doğrudan etkileşimi ile nonenzimatik bir antioksidan görevi yapabilir veya bir kofaktör veya koenzim olarak ROT için enzimatik detoksifikasyon reaksiyonunda yer alabilir.

CP'nin yan etkilerinin ortadan kaldırılması, ilacın daha iyi tolere edilmesine ve CP tedavisine ihtiyaç duyan hastalar için daha etkili ve rahat bir tedaviye neden olabilir. Hücresel antioksidan sistemi ROT'nin neden olduğu doku hasarını en aza indirmeye yardımcı olur. Genellikle, antikanser ilaçlarının toksik yan etkilerini gidermek için, bazı antioksidan ajanlar faydalı olabilirler. α-tokoferol, β-karoten, taurin ve melatonin gibi antioksidan ve oksidatif stres inhibitörlerinin CP ile indüklenen oksidatif strese ve hemorajik sistite karşı koruma sağladıklarını gösterilmiştir ^29-31.

İn vivo ve in vitro çalışmalarda, propolisin serbest radikal temizlemede etkili antioksidan gibi çeşitli biyolojik aktiviteleri olduğunu göstermiştir ³². Santos ve Cruz ³³ propolisin antioksidan özelliklerinin bazı antikanser ilaçların neden olduğu yan etkileri terapötik etkilere herhangi bir zarar vermeden azaltabileceğini göstermişlerdir Dahası, propolisin kemoterapi ile umut verici bir adjuvan olduğu gösterilmiştir ³⁴. Hussein ³⁵ propolisin CP ile uyarılan sistise karşı etkisini araştırdıkları çalışmada sıçanlarda histolojik ve immünohistokimyasal teknikler kullanılarak CP'nin hemorajik sistiti indükleyen dozda (75 mg/kg i.p.) belirgin tıkanıklık, ödemin yanı sıra üroepitelyada belirgin deskuamatif hasar belirlemişlerdir. CP ile tedavi edilen sıçanlara propolis uygulaması bu histopatolojik ve immünohistokimyasal değişiklikleri önemli ölçüde önlemiştir.

Propolis, 5-fluorourasil gibi kemoterapi ilaçlarıyla sinerji oluşturan biyolojik etkilere sahiptir ¹¹. Akyol ve ark. ³⁶ propolisten ekstre edilen kafeik asit fenil ester (KAFE)’in antiinflamatuar, antiproliferatif, antioksidan, sitostatik, antiviral, antibakteriyel, antifungal ve antineoplastik özelliklere sahip olduğunu belirtmiştir. Uysal ve ark. ³⁷ sıçanlarda CP ile indüklenen hemorajik sistit üzerine KAFE’nin koruyucu etkisini araştırmışlardır. Ratlarda hemorajik sistit indüksiyonu olarak 100 mg/kg dozunda CP'in ürotoksik dozunu kullanmışlardır. CP’in mesanede ciddi mikroskopik mukoza hasarına neden olduğunu, KAFE’in histolojik hasar üzerinde minimal koruyucu etkiye sahip olduğunu bildirmişlerdir. Hemorajik sistite neden olan CP enjeksiyonu oksidatif stres gösteren MDA düzeylerini arttırırken, KAFE mesanedeki MDA düzeylerini düzelttiğini bildirmişlerdir. KAFE ile ön tedavi CP grubuna kıyasla KAT, SOD ve KAT aktiviteleri ve nitrik oksit (NO) düzeyinde anlamlı azalmaya neden olmuştur.

Bugüne kadar CP’nin indüklediği hemorajik sistiti engellemek amacıyla pek çok antioksidan denenmiş olup ^31,38, ratlarda CP’nin indüklediği hemorajik sistit modellerinde enginar tedavisi verilen çalışma bulunmamaktadır. Enginar yaprak ekstraktının onkojenik önemi olan sinyal yolakları üzerindeki etkisi nedeniyle antitümöral aktivitesi deneysel testlerle gösterilmiştir ³⁹. Çalışmada oluşan mesane hasarı CP metabolitleri tarafından hücre membran hasarına bağlı olarak oluşmaktadır. CP ile birlikte uyguladığınan propolis ve enginarın MDA düzeyini azaltması, antioksidan enzim aktivitelerini artırması mesane dokusunun oksidatif hasara karşı korunduğu anlamına gelmektedir. Çeşitli in vitro çalışmalar, enginarın antioksidan etkisinin sinarin, klorojenik asit ve flavonoidler gibi bileşenlerin metalik iyonu şelatlama ve radikal süpürme etkilerine bağlıdır ⁸. Enginarın antioksidan etkisi, inflamatuvar yolların gen ifadesine müdahale ve oksidatif stresi indirgemesi ile sonuçlanan antioksidan enzim sentezinin indüksiyonu ile ilişkilendirilmektedir. Bu nedenle CP’in H2O2 toksisitesine karşı koruyucu etkisi muhtemelen enginarın antioksidatif rolü ile ilgilidir. Numan ve ark. ⁴⁰ yaptıkları çalışmada, enginar ekstraktının dişi sıçanlarda 5- fluorouracil ile uyarılan kardiyak toksisiteye karşı koruyucu etkilere sahip olduğunu ileri sürülmüştür. Kültürlenen sıçan hepatositlerini hidroperoksit kaynaklı oksidatif strese karşı koruduğu da bildirilmiştir ⁴¹. Enginar ayrıca, kültürlenmiş endotel hücrelerinde ve monositlerde düşük dansiteli lipoprotein (LDL) oksidasyonunu inhibe etmiş ve hücre içi ROT’nin üretimini azaltmıştır ⁴².

CP ile birlikte propolis ve enginar alan gruplarda MDA düzeyinde sadece CP grubuna göre belirgin düşüş saptanmıştır. Bu bulgular neticesinde ratlarda CP ile indüklenen hemorajik sistitte propolis ve enginarın dokudaki oksidatif hasarı önlemek amacıyla lipid peroksidasyonu azalttığı ve böylece ortamda aşırı miktarda bulunan O2.- oluşumunu engelleyerek oksidatif stresi engellemeye çalıştığı düşünülebilir. Bilindiği üzere tek bir elektronun transfer yoluyla oksijene verilip redüklenmesi O2.- oluşturmaktadır. Oksijenin 2 elektronla redüklenmesi ise H2O2 oluşturur. KAT enzimi H2O2’yi H2O’ya dönüştürerek temizleyen antioksidan enzim sistemleridir. Çalışmada CP verilerek hemorajik sistit oluşturulan grupta KAT aktivitesi düşmüştür. KAT aktivitesindeki düşüş H2O2’den OH. oluşumuna sebep olacaktır. Fazla miktarda oluşan OH. de oksidatif strese sebep olur. Mesane dokusundaki KAT ve GST aktivitesindeki düşüş, oksidatif stres artışına adaptif bir cevap olabilir ve antioksidan fonksiyonlara müdahale edilmesine bağlanabilir. Propolis ve enginar tedavisi verilen grupta ise KAT ve GST enzim aktivitelerinde belirgin olarak artış saptanmıştır. Propolis ve enginarın güçlü bir antioksidan olduğu ve antioksidan aktivitenin azalması ve doku hasarı gibi oksidatif stresin neden olduğu değişiklikleri önlediği gösterilmiştir.

Sonuç olarak, verilerimiz doğrultusunda, kemoterapötik bir ilaç olan CP uygulanan ratların mesanelerinde oksidatif strese neden olduğunu, propolis ve enginarın mesane dokusundaki hasarı SOR’lerini elimine etme yoluyla engellemeye çalıştığını söyleyebiliriz. Çalışmanın sonuçları, CP ile tetiklenen mesane hasarında propolis ve enginar için antioksidan rolünü göstermektedir. Bu nedenle de propolis ve enginar antikanser ilaçların yan etkilerinin azaltılmasında etkili bir aday olabilir ve enginarın klinik olarak kullanımı önerilebilir.

1) Rang HP, Dale MM, Ritter JM, Flower RJ, Henderson G. Antidepressant drugs. In: Humphrey P, Rang Maureen M, Dale James M, Ritter Rod J, Henderson FG. (Editors). Rang and Dale's Pharmacology. 7th Edition. Edinburgh: Elsevier/Churchill Livingstone, 2012: 564-583.

2) Sakthivel KM, Guruvayoorappan C. Acacia ferruginea inhibits cyclophosphamide-induced immunosuppression and urotoxicity by modulating cytokines in mice. J Immunotoxicol 2015; 12: 154-163. 3. Jeelani R, Khan SN, Shaeib F, et al. Cyclophosphamide and acrolein induced oxidative stress leading to deterioration of metaphase II mouse oocyte quality. Free Radic Biol Med 2017; 110: 11-18. 4. McDermott EM, Powell RJ. Incidence of ovarian failure in systemic lupus erythematosus after treatment with pulse cyclophosphamide. Ann Rheum Dis 1996; 55: 224-229. 5. Ludeman SM. The chemistry of the metabolites of cyclophosphamide. Curr Pharm Des 1999; 5: 627-644. 6. Senthilkumar S, Devaki T, Manohar BM, Babu MS. Effect of squalene on cyclophosphamide-induced toxicity. Clin Chim Acta 2006; 364: 335-342. 7. Gunes S, Ayhanci A, Sahinturk V, Altay DU, Uyar R. Carvacrol attenuates cyclophosphamide-induced oxidative stress in rat kidney. Can J Physiol Pharmacol 2017; 95: 844-849.

8) Toreti VC, Sato HH, Pastore G, et al. Recent progress of propolis for its biological and chemical compositions and its botanical origin. Evid Based Complement Alternat Med 2013: 1-13. 9. Bankova VS, de Castro SL, Marcucci MC. Propolis: recent advances in chemistry and plant origin. Apidologie 2000; 31: 3-15. 10. Yılmaz S. Tatli Seven P, Kaya E. Efects of propolis, royal jelly, bee pollen and ronozyme supplementation in diets of japanese quails (Coturnix coturnix japonica) on yolk lipid peroxidation. Int J Vet Health Sci Res 2017; 5: 183-189. 11. Takino Y, Mochida S. Propolis its chemical constituents and biological activities. Honeybee Sci 1982; 3: 145-152.

12) Holtmann G, Adam B, Haag S, et al. Efficacy of artichoke leaf extract in the treatment of patients with functional dyspepsia: A six-week placebo-controlled, double-blind, multicentre trial. Aliment Pharmacol Ther 2003; 18: 1099-1105.

13) Mehmetcik G, Ozdemirler G, Koc N, et al. Effect of pretreatment with artichoke extract on carbon tetrachloride-induced liver injury and oxidative stress. Exp Toxicol Pathol 2008; 60: 475-480. 14. Kolankaya D, Selmanoǧlu G, Sorkun K, Salih B. Protective effects of Turkish propolis on alcohol-induced serum lipid changes and liver injury in male rats. Food Chem 2002; 78: 213-217. 15. Abadie C, Chabot S, Augé C, et al. Effect of Brimapitide on acute and chronic cystitis model induced by cyclophosphamide in conscious rats. Eur Urol Sup 2017; 16: 1555.

16) Placer ZA, Cushman L, Johnson BC. Estimation of products of lipid peroxidation in biological fluids. Anal Biochem 1966; 16: 359-364.

17) Ellman GL, Courtney KD, Andres V, Featherstone RM. A new and rapid colorimetric determination of acetylcholinesterase activity. Biochem Pharmacol 1961; 7: 88-95.

18) Aebi H. Catalase. In vitro. Methods in Enzymol 1984; 105: 121-126.

19) Habig WH, Pabst MJ, Jakoby WB. Glutathione S-transferases. The first enzymatic step in mercapturic acid formation. J Biol Chem 1974; 249: 130-139. 20. West NJ. Prevention and treatment of hemorrhagic cystitis. Pharmacotherapy: J Hum Pharmacol Drug Therapy 1997; 17: 696-706.

21) Cox PJ. Cyclophosphamide cystitis- identification of acrolein as the causative agent. Biochem Pharmacol 1979; 28: 2045-2049.

22) Kayaalp SO. Rasyonel Tedavi Yönünden Tıbbi Farmakoloji. 1. Baskı, Türkiye: Pelikan Yayınları, 2009. 23. Malkoç E, Topal T. Ratlarda siklofosfamitle oluşturulmuş hemorajik sistit modeli. In: Yücel O, Başal Ö. (Editörler). Deney Hayvanı Rat. 1. Baskı, Derman Tıbbi Yayıncılık, Ankara; Bala 2016: 362-364. 24. Beckman JS, Beckman TW, Chen J, Marshall PA, Freeman BA. Apparent hydroxyl radical production by peroxynitrite: Implications for endothelial injury from nitric oxide and superoxide. Proc Natl Acad Sci USA 1990; 87: 1620-1624.

25) Gray KJ, Engelmann UH, Johnson EH, Fishman IJ. Evaluation of misoprostol cytoprotection of the bladder with cyclophosphamide (cytoxan) therapy. J Urol 1986; 136: 497-500.

26) Akkuş I. Serbest radikaller ve fizyopatolojik etkiler. Konya: Mimoza Yayınları, 1995. 27. Premila A, Indirani K, Preethi K. Alterations in antioxidant enzyme activities and increased oxidative stress in cyclophosphamide-induced hemorrhagic cystitis in the rat. J Cancer Therapy 2008; 6: 563-570.

28) Tripathi DN, Jena GB. Intervention of astaxanthin against cyclophosphamide-induced oxidative stress and DNA damage: A study in mice. Chem Biol Interact 2009; 180: 398-406.

29) Abd‐Allah AR, Gado AM, Al‐Majed AA, Al‐Yahya AA, Al‐Shabanah OA. Protective effect of taurine against cyclophosphamide‐induced urinary bladder toxicity in rats. Clin Exp Pharmacol Physiol 2005; 32: 167-172.

30) Topal P, Oztas Y, Korkmaz A. Melatonin ameliorates bladder damage induced by cyclophosphamide in rats. J Pineal Res 2005; 38: 272-277. 31. Sadir S, Deveci S, Korkmaz A, Oter S. Alpha‐tocopherol, beta‐carotene and melatonin administration protects cyclophosphamide‐induced oxidative damage to bladder tissue in rats. Cell Biochem Funct 2007; 25: 521-526.

32) Pascual C, Gonzales R, Torricella RG. Scavenging action of propolis extract against oxygen radicals. J Ethnopharmacol 1994; 41: 9-13. 33. Santos HD, Cruz WS. The antioxidant vitamin nutritional therapy and the chemotherapy treatment in oncology. Rev Bras Cancerologia 2001; 47: 303-308. 34. Padmavathi R, Senthilnathan P, Chodon D, Sakthisekaran D. Therapeutic effect of paclitaxel and propolis on lipid peroxidation and antioxidant system in 7, 12 dimethyl benz (a) anthracene-induced breast cancer in female Sprague Dawley rats. Life Sci 2006; 78: 2820-2825.

35) Hussein MKAE. Effect of bee propolis on experimentally induced cyclophosphamide hemorrhagic cystitis in adult male albino rats: A histological and immunohistochemical study. Abstract. Anatomy and Embryology Department, Faculty of Medicine, Fayoum University, Egypt, 2016. 36. Akyol S, Ginis Z, Armutcu F, et al. The potential usage of caffeic acid phenethyl ester (CAPE) against chemotherapy‐induced and radiotherapy‐induced toxicity. Cell Biochem Funct 2012; 30: 438-443. 37. Uysal E, Yılmaz HR, Ugan Y, et al. Protective effects of caffeic acid phenethyl ester on cyclophosphamide‐induced hemorrhagic cystitis in rats. J Biochem Mol Toxicol 2015; 29: 559-563.

38) Vieira MM, Macêdo FY, Filho JN, et al. Ternatin, a flavonoid, prevents cyclophosphamide and cyclophosphamide-induced hemorrhagic cystitis in rats. Phytother Res 2004; 18: 135-141. 39. Pulito C, Mori F, Sacconi A, et al. Cynara scolymus affects malignant pleural mesothelioma by promoting apoptosis and restraining invasion. Oncotarget 2015; 6: 18134. 40. Numan IT, Hamad MN, Fadhil AA, Najim SM. The possible cardio-protective effects of ethanolic artichoke extract against 5-fluorouracil İnduced cardiac toxicity in rats. Iraqi J Pharm Sci2017; 25: 1-5. 41. Gebhardt R. Antioxidative and protective properties of extracts from leaves of the artichoke (Cynara scolymus L.) against hydroperoxide-induced oxidative stress in cultured rat hepatocytes. Toxicol Appl Pharmacol 1997; 144: 279-286. 42. Zapolska-Downar D, Zapolski-Downar A, Naruszewicz M, et al. Protective properties of artichoke (Cynara scolymus) against oxidative stress induced in cultured endothelial cells and monocytes. Life Sci 2002; 71: 2897-2908.