Atlarda eşkâl tayininin isabetli bir şekilde yapılması ve kayıtların düzenli bir şekilde tutulması Arap atlarında yapılan seleksiyonun fenotipik yapısının korunması, bu bağlamda seleksiyon programlarına yön vermesi açısından önem arz etmektedir. Bu doğrultuda çalışmanın amacı, Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde yetiştirilen farklı yaş gruplarındaki Arap kısraklarında eşkal tayini yapmaktır. Bu amaçla, 3-4 yaş grubundan 18, 5-6 yaş için 14, 7- 8 yaş için 19, 9 ve üzeri yaş için 16, toplamda 67 baş kısrakta vücut ölçüleri, donlar ve nişaneler bakımından değerlendirme yapılmıştır. Araştırmada Arap kısraklarında genel olarak alın genişliği 17.76±0.07, kafa uzunluğu 55.04±0.040, boyun uzunluğu 52.87±0.17, cidago yüksekliği 159.07±0.18, bel yüksekliği 156.65±0.19, sağrı yüksekliği 158.10±0.15, vücut uzunluğu 161.53±0.32, kuyruk uzunluğu 97.38±0.52, ön incik çevresi 19.15±0.17, göğüs çevresi 176.93±0.93, göğüs derinliği 93.88±0.22 cm olarak tespit edilmiştir. Kafa uzunluğu (P<0.05) ile göğüs derinliği (P<0.001) açısından yaş grupları arasında istatistiksel olarak önemlilik tespit edilmiştir. Diğer vücut ölçüleri arasında istatistiksel önemlilik bulunmamıştır (P>0.05). Kısraklarında en yüksek al don (%64.18) görülmüş, bunu kır ve kula (%16.42) ile yağız (%2.98) don izlemiştir. Kısrakların %31.34’ünde alında nişane olmadığı, %28.36’sında alında yıldız, %16.42’sinde kartopu, %8.95’inde akıtma, %7.46’sında ay, %4.48 alnı çok beyaz, %2.98’inde alında birkaç beyaz kıl görülmüştür. Ayrıca kısraklar burun ve bacak nişaneleri bakımından değerlendirildiğinde; burunda yarım akıtma ve yüzü güzel, bacaklarda alçak sekinin fazla olduğu saptanmıştır. Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde Arap atlarının fenotipik özellikleri bozulmadan ıslah çalışmaları profesyonel bir şekilde yürütülmektedir.

Atlar insanlık tarihinde çok önemli yeri bulunan, “Equidae” familyasına ait otobur memeli bir hayvandır. Yaklaşık 55 milyon yıl öncesinde var olduğu kanıtlanan tek tırnaklı canlılardan (Eohippus) evrimleşerek günümüze ulaşmışlardır. Atın M.Ö. 3000-4000 yıllarında doğu Avrupa’da evcilleştirildiği kabul edilmektedir ^1,2. Ancak 2012 yılında yayımlanan bir bilimsel makaleye göre atların evcilleştirilmesiyle ilgili 16 yıl süren ve arkeolojik araştırmaları da kapsayan mitokondrial DNA ve Y kromozomu analizleri, atların günümüzden yaklaşık 6000 yıl önce Avrasya bozkırlarında (Ukrayna, Güneybatı Rusya ve Batı Kazakistan coğrafyası) evcilleştirildiğini göstermektedir. Bu çalışmada, aynı coğrafyanın farklı bölgelerinde de eş zamanlı olarak evcilleştirmenin yapıldığı da bildirilmekte ve evcil atların dünyaya bu coğrafyadan yabani kısraklarla birleşerek yayıldığı vurgulanmaktadır ³. Böylelikle, atların evcilleştirilmesinin bilinen tarihten 1000 yıl daha eski olduğu kanıtlanmıştır. Atlar evcilleştirilmeden önce eti için avlanmaktaydı. Hatta evcilleştirildikten sonraki dönemlerde bile sadece eti ve sütü için beslenen at, daha sonraları binek hayvanı olarak kullanılmıştır. Yaklaşık 5000 yıl önce bulunan fosillerde atın dişlerinde bulunan gem izleri bu durumu ispatlamaktadır ⁴. Evcil atlar içerisinde oldukça eski tarihi olan ve birçok sıcakkanlı ve midilli atlarının atası olarak kabul edilen Arap atı ayrı bir öneme sahiptir. Bu atın Arap çöllerinden köken aldığı görüşü hakim olsa da bilim insanları ve uzmanlar bu atın kökeninin Arap Yarımadası olduğunda ortak görüşe sahiptirler ⁵. Arap atlarını evcil atlar içeresinde ön plana çıkaran özellikleri dayanıklı, hızlı, sadık, zarif ve zeki olmasıdır. Arabistan’da bu özelliklerinin korunmasında oldukça titiz davranılmış ve farklı atlarla birleştirilmesine izin verilmemiş ve bu yetiştirme geleneği inanışlarında yer almıştır ⁶. Türkiye’de safkan Arap atı yetiştiriciliğinin tarihi çok eskiye dayanmaktadır. Osmanlı’nın ilk dönemlerinden gerileme dönemine kadar hayvanat ocakları ve sipahi teşkilatlarının yaygın olması nedeniyle at yetiştiriciliği sayı ve kalite yönünden iyi bir durumdayken gerilemeyle birlikte savaşların artması kaliteli damızlıkların elden çıkmasına sebep olmuş ve yeterince atçılıkla ilgilenilememiştir. Meşrutiyet döneminde Sultan haralarının kapatılmasıyla atçılık iyice gerilemiştir. Cumhuriyet döneminde atçılığa yeniden önem verilerek çeşitli ıslah kanunnameleri çıkarılmıştır ⁷. Şu an Bursa (Karacabey), Eskişehir (Anadolu) ve Malatya’da (Sultansuyu) bulunan Tarım İşletmesi Müdürlükleri’nde safkan Arap atı yetiştiriciliği yapılmaktadır. Hayvan yetiştiriciliğinde bir ırkın sahip olduğu dış özellikler hem damızlık seçimi hem de verimleri yönünden fikir verebilmektedir. Burada dikkat edilen dış özellikler daha çok vücut yapısıyla ilgilidir. Ancak üzerinde durulan vücut yapısının verimlerle ilişkili olması gerekmekte ve bu amaçla vücut ölçülerinden faydalanılmaktadır. Örneğin yarış atlarında hız önemli bir özellik olup cidagonun geniş ve yüksek olması, kısa bel, uzun sağrı, kuvvetli ve düzgün bacak yapısına sahip olan yarış atının da süratli olacağı düşünülür. Binek atı ve yük çeken atların da vücut gelişimleri farklı olmakta, bu gelişim üzerine genetik yapı ve besleme de etkili olmaktadır ⁸. Öte yandan atlar kıl rengi (don) ve vücudun belli bölgelerinde bu renklerin değişik yapıda olmasıyla karakterize edilir ve kayıt altına alınır. Koyu donlu atlarda vücudun değişik bölgelerinde (baş, bacakların distal kısımlarında, ayak ve tırnaklarda) görülen beyaz kıllara “nişane” denir. Aynı ırk, aynı yaş ve aynı cinsiyete sahip atları birbirinden ayırt etmek için yapılan morfolojik muayenelerin en önemlilerinden biri de nişanelerin net bir şekilde belirlenmesidir. Atlarda eşkâl tespiti yapılırken donla birlikte, eğer mevcut ise, nişanelerin de doğru bir şekilde tespit edilmesi gerekir ¹.

Bu çalışma Malatya’da bulunan Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde farklı yaş gruplarındaki Arap atı kısraklarında vücut ölçüleri, donlar ve nişaneler bakımından değerlendirme yapmak amacıyla yapılmıştır.

Deneme Düzeni: Araştırma için Malatya Sultansuyu Tarım İşletmesi’nden gerekli izin alınmıştır. Araştırmada kullanılan kısraklar Kalender ve İhsan Akhun tavlasından seçilmiştir. Bu amaçla, 3-4 yaş grubuna dahil 18, 5-6 yaş için 14, 7-8 yaş için 19, 9 ve üzeri yaş için 16 kısrak olmak üzere toplamda 67 kısrakta vücut ölçüleri, donlar ve nişaneler bakımından değerlendirme yapılmıştır. Vücut ölçülerinin tespitinde atlar için kullanılan ölçü bastonundan ve şerit metreden faydalanılmıştır. Kısraklar; alın genişliği, kafa uzunluğu, boyun uzunluğu, cidago yüksekliği, bel yüksekliği, sağrı yüksekliği, vücut uzunluğu, kuyruk uzunluğu, ön incik çevresi, göğüs çevresi, vücut derinliği bakımından incelenmiş, vücut renk özellikleri belirlenmiş ve alındaki nişaneler, burundaki nişaneler, sağ ön ayak nişaneleri, sol ön ayak nişaneleri, sağ arka ayak nişaneleri, sol arka ayak nişanelerinin tespiti yapılmıştır.

Vücut Ölçülerinin Belirlenmesi:
Alın genişliği: Atın gözlerinin dış açıları arasındaki mesafe ölçülmüştür.
Kafa uzunluğu: Crista occipitalis’ten os incisivum’a kadar olan mesafe ölçülmüştür.
Boyun uzunluğu: Angulus mandibula ile scapula arası mesafe ölçülmüştür.
Cidago yüksekliği: Sırt omurlarından en uzun processus spinalis (cidagonun en yüksek noktası) ile zemin arasındaki mesafe ölçülmüştür.
Bel yüksekliği: Bel bölgesinin en çukur yeri ile zemin arasındaki mesafe ölçülmüştür.
Sağrı yüksekliği: Sakrum kemiğinin en yüksek noktası ile zemin arasındaki mesafe ölçülmüştür.
Göğüs çevresi: Skapulanın gerisinden beden ekseninin çevresi ölçülerek belirlenmiştir.
Göğüs derinliği: Cidago ile sternum arası mesafe ölçülmüştür.
Beden uzunluğu: Omuz eklemi ile kalça eklemi arasındaki mesafe ölçülmüştür.
Kuyruk uzunluğu: Kuyruğun en dip kısmı ile en uç kısmı arasındaki mesafe ölçülmüştür.
Ön incik çevresi: Articulatio carpi ile Art. metacarpophalengeus (topuk eklemi) arasındaki uzaklığın tam ortasına rastlayan çevrenin ölçülmesi ile hesaplanmıştır ⁷.

İstatiksel Analizler: Yaş grupları arasındaki vücut ölçüleri için elde edilen verilere varyans analizi (One-way ANOVA) uygulanmıştır. Bunun için IBM®SPSS 22 paket programından yararlanılmıştır. Gruplar arası farklılığın karşılaştırılmasında post-hoc testlerinden Scheffe kullanılmıştır. Veriler ortalama±standart hatanın ortalaması olarak sunulmuş, istatiksel önemlilik P≤0.05 olduğunda kabul edilmiştir ^9,10.

Farklı yaş gruplarındaki Arap atı kısraklarının vücut ölçüleri Tablo 1’de ve bu kısraklara ait don ve nişanelerin dağılımı Tablo 2’de sunulmuştur. Çalışmada vücut ölçülerinden alın genişliği 17.76±0.07 cm, kafa uzunluğu 55.04±0.040 cm, boyun uzunluğu 52.87±0.17 cm, cidago yüksekliği 159.07±0.18 cm, bel yüksekliği 156.65±0.19 cm, sağrı yüksekliği 158.10±0.15 cm, vücut uzunluğu 161.53±0.32 cm, kuyruk uzunluğu 97.38±0.52 cm, ön incik çevresi 19.15±0.17 cm, göğüs çevresi 176.93±0.93 cm, göğüs derinliği 93.88±0.22 cm olarak tespit edilmiştir. Kafa uzunluğu (P<0.05) ile göğüs derinliği (P<0.001) açısından yaş grupları arasında istatistiksel olarak önemlilik tespit edilmiş, diğer vücut ölçüleri arasında istatistiksel önemlilik bulunmamıştır (P>0.05).

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde yetiştirilen farklı yaşlardaki Arap kısraklarında vücut ölçüleri (cm)

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde yetiştirilen Arap kısraklarında don ve nişanelerin frekansı

Atlarda seleksiyonun temel amacı vücut konformasyonunun ve yürüyüş özelliklerinin geliştirilmesidir. Eski zamanlarda bile at yetiştiriciliğinde vücut özelliklerinin geliştirilmesi temel amaç olarak görülmüştür. Bu nedenle seleksiyon programlarında vücut ölçülerinden sıklıkla faydalanılmaktadır. Vücut konformasyonu üzerinde genetik ve genetik olmayan faktörler etkili olup genetik olmayan faktörler arasında cinsiyet, yaş ve yetiştirilme bölgesi önemli olanlarıdır ^11,12. Atlarda 4 yaşında kemik gelişiminin nispeten tamamlandığı bildirilmektedir. Çalışmada kafa uzunluğu ile göğüs derinliği açısından görülen farklılığın 3-5 yaş grubuna dahil kısrakların daha kemik gelişimlerinin tam olarak sonlanmamasıyla ilişkili olabileceği düşünülmüştür ¹³. 3-10 yaş arası kısrakların üçüncü metakarpal kemiklerinin üç boyutlu analizinde yarış geçmişi ve yaşa bağlı olarak bu kemikte değişik morfolojik yapıların oluşabileceği ve kemiklerin farklı boyutlarda olabileceği bildirilmiştir ¹⁴. Türkiye’de Arap atlarının vücut ölçüleriyle ilgili çalışmalar mevcuttur ^6,15. Arıtürk ^16, Güneydoğu safkan Arap atlarında cidago yüksekliğini ortalama 146.2 cm, ön incik çevresini 17.9 cm, beden uzunluğunu 138.6 cm, sağrı yüksekliğini 145.8 cm, göğüs çevresini 165.0 cm , boyun uzunluğunu 68.7 cm olarak, Sultansuyu harasında yetiştirilen safkan Arap atlarında cidago yüksekliğinin ortalama 148.6 cm, ön incik çevresini 17.4 cm, beden uzunluğunu 145.8 cm, sağrı yüksekliğini 148.5 cm, göğüs çevresini 166.6 cm, baş uzunluğu 56.2 cm, göğüs derinliğini 21.3 cm olarak bildirmiştir. Düzgüneş ^17, Çifteler ve Sultansuyu haralarında safkan Arap kısraklarda ergin çağda sırasıyla cidago yüksekliğini 149.8 ve 149.7 cm, sağrı yüksekliğini 148.7 ve 149.6 cm, baş uzunluğunu 55.4 ve 55.1 cm, beden uzunluğunu 146.1 cm, gögüs çevresini 167.9 ve 163.8 cm, ön incik çevresini 17.8 ve 17.9 cm olarak saptamıştır. Batu ^18, Türkiye’de yetiştirilen safkan Arap atlarında ön incik çevresini 16.5 ile 20.0 cm arasında değişen değerler aldığı, cidago yüksekliğinin 136-155 cm arasında, göğüs çevresinin 152-187 cm arasında değiştiğini ortaya koymuştur. Koç ^19, Anadolu Tarım İşletmesi’nde Arap kısraklarında cidago yüksekliğini 152.9 cm, ön incik çevresini 18.7 cm, beden uzunluğunu 152.2 cm olarak bildirmiştir. Altınel ve Küçük ^20, Karacabey Tarım İşletmesi’nde Arap aygır ve kısraklarda sırasıyla; cidago yüksekliğini 153.9 cm ve 151.4 cm, göğüs çevresini 175.4 cm ve 172.8 cm, incik çevresini 19.6 cm ve 18.5 cm olarak değerlendirmişlerdir. Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde yapılan bir çalışmada 1995-1996 yıllarında çeşitli yaşlardan (12-24, 24-36, 36-48, 48-60 aylık) 20 aygır ve 47 kısrağın çeşitli vücut ölçülerini incelemiş, genel olarak cidago yüksekliğini 151.0 cm, ön incik çevresi 19.2 cm, göğüs çevresi 165.2 cm beden uzunluğu ise 139.2 cm olarak saptamıştır ¹⁵. Antalyalı’nın ⁶ yapmış olduğu çalışmaya göre; Türk safkan Arap atlarında cidago yüksekliğini 150.71±0.67, göğüs çevresini 167.43±1.07,beden uzunluğu 152.40±1.21, ön incik çevresi 18.40±0.25 cm olarak tespit etmiştir. Yurtdışı orjinli Arap atlarında; Seidlitz ve ark. ²¹ 1975-1987 yılları arasında kayıtları tutulan 1408 safkan Arap kısrağına ait ortalama cidago yüksekliğinin 150.3 cm ile 158.1 cm arasında değerler aldığını, göğüs çevresi ortalamasını 175.9 cm, incik çevresi ortalamasının ise 17.8 cm olarak belirtilmiştir ²¹. Schuster ²² tarafından Almanya’da yapılan çalışmada 1949-1990 yılları arasında kayıtları tutulan 838’i kısrak, 159’u aygır olmak üzere toplam 997 Arap atında, kısraklar ve aygırlarda sırasıyla cidago yüksekliği 153.1 cm ve 156.5 cm, göğüs çevresi 180.7 cm ve 182.2 cm, incik çevresi 18.4 cm ve 19.4 cm olarak bildirilmiştir. Farklı yaş gruplarında ölçülen alın genişliği, boyun uzunluğu, cidago, bel ve sağrı yükseklikleri, vücut uzunluğu, kuyruk uzunluğu, ön incik çevresi ve göğüs çevresi bakımından gruplar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. Kafa uzunluğu ve göğüs derinliği yaşla birlikte artarken, 9 ve yukarı yaşındaki kısraklarda bu değerler tekrar küçülmüştür. Arap atlarında don ve nişanelerin belirlenmesi ile ilgili pek fazla çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmada kısraklara ait donlar değerlendirildiğinde, %64.18’lik değerle en yüksek al donun görüldüğü tespit edilmiştir. Kula ve kır don %16.42, yağız don ise %2.98 oranında saptanmıştır. Benzer şekilde, Akyol ^23, Afyonkarahisar’da rahvan yürüyüşlü atlarda al, kula ve kır donun yüksek oranda bulunduğunu tespit etmişlerdir. Çalışmalar arasındaki farklılığın daha önce de bildirildiği üzere besleme ve yetiştirme bölgesinden kaynaklandığı ve yapılan seleksiyonun iri beden yönünde olmasının etkili olabileceği düşünülmüştür.

Atlarda eşkâl tayininin isabetli bir şekilde yapılması ve kayıtların düzenli bir şekilde tutulması Arap atlarında yapılan seleksiyonun fenotipik yapısının korunması, bu bağlamda seleksiyon programlarına yön vermesi açısından önem arz etmektedir. Özellikle eşkâl tayini yapılırken atlarda kemik gelişiminin tamamlanmasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Benzer olarak atlarda donlar 1 yaş civarında değişebilmektedir. Sultansuyu Tarım İşletmesi’nde yetiştirilen Arap kısraklarının cidago yüksekliği ve beden ölçülerinin daha önce Arap atları için bildirilen beden ölçülerinden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu farklılığın bakım ve besleme koşullarının etkisinden kaynaklanabileceği gibi iri beden yapısı yönünde yapılan genetik ıslahın etkisinin de rol oynayacağı düşünülmektedir. Nitekim bu işletmede at yetiştiriciliğinin oldukça profesyonel yapıldığı bilinmektedir.

Teşekkür
Sultansuyu Tarım İşletmesi Veteriner Hekimi Abdullah GÜLER’e ve bu süreçte yardımcı olan diğer personellere teşekkür ederiz.