Paraziter hastalıkların yaygın olarak görülmesinde, iklim ve coğrafik faktörlerin yanı sıra sosyo-ekonomik faktörler, eğitim düzeyi ve çevre gibi faktörlerinde etkili olduğu bilinmektedir^2,3. Dolayısıyla paraziter hastalıkların bilinmesi ve tanınması, insana ve hayvana bulaşma yollarının öğrenilmesi ve bu hastalıklardan korunmak için neler yapılması gerektiği konusu önem arz etmektedir⁴.

İnsan ve hayvan sağlığını ciddi oranda tehdit eden paraziter hastalıklardan biri de ekinokokkozis'dir. Yapılan bu çalışmada Türkiye'nin önemli hayvancılık bölgelerinden biri olan Kars ili merkez ve çevre köylerdeki üreticilerin bu hastalık hakkındaki genel bilgi düzeyi ve uygulamalarını tespit etmek amaçlanmıştır.

Yapılan çalışmada, işletme başına ortalama 26.05 (min: 9; max: 102) baş sığır düştüğü öğrenilmiş ve 2012 yılında 92 işletmede toplam 164 sığırın (1.78 baş/işletme) evde kesildiği tespit edilmiştir. Yetiştiricilerin hayvan kesim nedenleri arasında %48.1 oranıyla Kurban bayramı ilk sırada yer alırken, bunu sırasıyla %29.3 ile düğün/taziye, %22.6 ile hastalık takip etmektedir.

Ankete katılan işletme sahiplerinin %71.7'si hayvan kesimi yaptıklarında eğer hayvanların iç organlarında kist olursa bunu tanıyabileceklerini söylemiştir. “Kesilen sığırlarınızın iç organlarında kist gördünüz mü?” sorusuna yetiştiricilerin %30.5'i evet cevabını verirken, %69.5'i görmediğini ifade etmiştir. Alınan bilgiler doğrultusunda kist görülen hayvanların ortalama yaşlarının 3.07 (min; 1, maks: 8) olduğu belirlenmiştir. Yapılan çalışmada ayrıca katılımcıların %75'inin sığırlarına antiparaziter ilaç verdikleri ve en sık ivermectin ve oxfendazol türevi ilaçları kullandıkları saptanmıştır.

Katılımcıların %5.4'ü aile fertlerinde kistik ekinokokkozis öyküsü olduğunu bildirmiş iken %94.6'sı bu konuda bilgisi olmadığını ifade etmiştir. “Kistik ekinokokkozis'in bulaşma yollarını biliyor musunuz?” sorusuna üreticilerin sadece %7.6'sı “evet” cevabını vermiştir. Yukarıda bahsi geçen konulara ilişkin elde edilen veriler Tablo 1'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 1: Üreticilere sorulan bazı anket soruları

Üreticilere sorulan “kistli organları gördüğünüzde ne yaparsınız?” sorusuna alınan cevapların katılımcıların eğitim düzeyleri ile olan ilişkisi Tablo 2'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 2: Üreticilerin eğitim durumları ve kistli organlarla ilgili bilgi düzeyleri arasındaki ilişki

Tablo 2 incelendiğinde, eğitim düzeyleri yükseldikçe üreticilerin önemli bir bölümünün kistli organları gömdükleri (%50) görülmektedir. Nitekim yapılan istatistiki analizde kistli organları gömmeleri ile eğitim düzeyleri arasında önemli bir ilişki olduğu tespit edilmiştir (P<0.05).

İşletme sahipleri ile yapılan görüşmelerde %94,6'sının işletmesinde ortalama 2.3 adet (min:1, max:7) köpeği olduğu belirlenmiştir. Yetiştiricilerin %50.6'sı köpeklerini bağlamadıkları için ahırlara ve hayvan yemliklerine serbestçe girdiklerini ifade etmiş, %94.6'sı “köpeklerinize sakatat ve/veya fötus veriyor musunuz?” sorusuna evet cevabını vermiştir. İşletme sahiplerinin eğitim durumları ile köpeklerine sakatat ve/veya fötus yedirmeleri arasında istatistiki açıdan önemli bir fark bulunamamıştır (P>0.05).

Çalışmada, hayvan kesimi sırasında hayvanlarının iç organlarında kist gördüğünü bildiren işletmelerde ortalama 2.40 köpek bulunurken, diğer işletmelerde bu oran 2.12 olarak tespit edilmiştir. Yapılan analizde, istatistiksi açıdan önemli bir fark bulunamamıştır (P>0.05).

Çalışmada ayrıca üreticilerin sadece %19.5'inin köpeklerini veteriner hekime düzenli olarak muayene ettirdikleri tespit edilmiştir. Konuya ilişkin elde edilen veriler Tablo 3'de gösterilmiştir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 3: Üreticilerin köpeklerine ilişkin bilgiler

Yapılan görüşmelerde işletme sahiplerinin sadece %35.6'sının köpeklerine genel olarak ivermectin türevi antiparaziter ilaç verdikleri ve bunun için yıllık ortalama 32.30 TL ilaç masrafı yaptıkları belirlenmiştir. Yapılan analizde yetiştiricilerin köpeklerine parazit ilaç verme sıklıkları ile eğitim durumları arasında istatistiki açıdan önemli bir fark bulunamamıştır (P>0.05). Yetiştiricilerin köpeklerine antiparaziter ilaç verme sıklıkları Tablo 4'te gösterilmiştir.

Tablo 4 incelendiğinde, işletme sahiplerinin %58.1'i gibi önemli bir kısmının yılda bir kez köpeklerine antiparaziter ilaç uyguladıkları görülmektedir.

Büyütmek İçin Tıklayın

Tablo 4: Üreticilerin köpeklere antiparaziter ilaç verme sıklıkları

Bu helminto-zoonozun endemik olarak görüldüğü Türkiye'nin de içerisinde olduğu ülkelerde, kistik ekinokokkozis'in neden olduğu ekonomik kayıp, imha edilen organların yanı sıra hayvanlarda hastalık kaynaklı gelişen verim kayıplarıdır. Zira kistik ekinokokkozis'in hayvanlarda et, süt, yapağı veriminde azalmaya, fertilite oranında düşüşe neden olduğu yapılan çalışmalarda ortaya konulmuştur^7,8.

Demir ve Mor^9, yapmış oldukları çalışmada, Kars genelinde hayvansal üretim kayıpları ve insan sağlığı harcamaları haricinde bir yılda kistik ekinokokkozis nedeniyle imha edilen karaciğer kaynaklı ekonomik kaybı 20.664 TL (13.079 $) olarak belirlemiş, yine Düzlü ve ark.¹⁰ Kayseri genelinde sığır ve koyun için bu kaybın 48.000 TL (31.372 $) civarında olduğunu hesaplamışlardır. Dik ve ark.¹¹ ise Konya'da yaptıkları bir çalışmada Et ve Balık Kurumu Kombinası'nda kesimi yapılan hayvanların imha edilen organlarının o günkü maddi değerinin 360 milyon TL, ülke genelinde ekonomik kaybın ise 72 milyar TL civarında olduğunu bildirmişlerdir. Sarıözkan ve Yalçın¹²'ın Türkiye genelinde yapmış oldukları çalışmada ise karkas, süt verimi, doğum ve sakatat kaybına bağlı olarak bir enfekte sığırda meydana gelen üretim kaybının yaklaşık 139.2 $ (125.3-153.2), yıllık kaybın ise ortalama 32.4 milyon $ (26.2-39.1) olduğunu bildirmişlerdir.

Kistik ekinokokkozis kaynaklı kayıplar sadece üretim ve verimlilik kaybı olmayıp, insan sağlığını da etkilemesi bakımından ulusal ekonomiyi olumsuz yönde etkilemektedir¹. Zira, olgun kistlerin yegane sağaltımı cerrahi olarak yapılabilmekte, bu durum uzun hastane yatış süresi, masraflı tedavi prosedürü ve yaşam konforunun olumsuz yönde etkilenmesi gibi sonuçlar doğurmaktadır. Yapılan çalışmalarda kistik ekinokokkozis'in insanlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri'nde diğer bölgelerden daha yüksek oranlarda görüldüğü bildirilmektedir^13,14. Karaman ve ark.¹⁴ Kars il merkezi ve köylerinde yaptıkları çalışmada %34.6'lık sero-pozitiflik oranı ile kist hidatik'in bölgede önemli bir sağlık sorunu olabileceğini bildirmişlerdir. Bu riske rağmen yapılan bu anket çalışmasında ise katılımcıların yaklaşık %95'inin kendisi ve/veya aile fertlerinde kist hidatik öyküsü hakkında bilgi sahibi olmadıklarını ifade etmiş olmaları; yetiştiricilerin kistik ekinokokkozis'in insan sağlığını ne derece tehdit ettiği konusunda yeterince bilgi sahibi olmadıklarını düşündürmektedir.

Yetiştiricilerle yapılan görüşmelerde %30.5 oranında kesilen sığırların iç organlarında kist görüldüğü belirtilmiştir. Bu çalışma sonucuna yakın olarak Kars ilinde kesilen sığırlarda kistik ekinokokkozis oranı %31.25^15, Erzurum'da %46.41^16, Sivas'ta %35.7¹⁷ olarak tespit edilmiştir.

Yapılan çalışmada 92 işletmede yıllık ortalama 1.78 baş sığırın evde kesildiği, hayvan kesim nedenleri arasında %48.1 oranıyla Kurban Bayramı ilk sırada yer alırken, bunu sırasıyla %29.3 ile düğün/taziye, %22.6 ile hastalığın izlediği tespit edilmiştir. Yapılan analizde kist görülen hayvanların ortalama yaşlarının 3.07 (min; 1, maks: 8) olduğu tespit edilmiştir. Bunun sebebinin özellikle kurban bayramında 2 ve 3 yaşındaki sığırların tercih edilmesi ile ilgili olduğu düşünülmektedir.

Yapılan görüşmelerde yetiştiricilerin %94.6'sının işletmesinde ortalama 2.3 adet (min:1, max:7) köpeğin bulunduğu belirlenmiştir. Ankete katılanların %50.6'sı köpeklerin ahırlara ve hayvan yemliklerine girdiklerini ifade etmiştir. Üreticilerin %94.5'inin “köpeklerinize sakatat ve/veya fötus veriyor musunuz?” sorusuna evet cevabını verdiği saptanmıştır. “Kist hidatik'in bulaşma yollarını biliyor musunuz?” sorusuna üreticilerin sadece %7.6'sı evet cevabını vermişken, kistli organı köpeklere veririm ve/veya çöpe atarım diyenlerin oranının %66.3 olması dikkat çekici bulunmuştur. Bu durum, parazitle enfekte organ/sakatatların köpeklere yedirilmesi ile enfeksiyon zincirinin devam ettirilebileceğini ve kistik ekinokokkozis'in bulaşma yolları hakkında yetiştiricilerin yeterli bilgi düzeyine sahip olmadıklarını göstermektedir.

Yine yapılan görüşmelerde yetiştiricilerin sadece %19.5'inin köpeklerini veteriner hekime muayene ettirdikleri tespit edilmiş, %35.6'sının köpeklerine antiparaziter ilaç verdikleri ve yıllık ortalama 32.30 TL antiparaziter ilaç masrafı yaptıkları belirlenmiştir. Ayrıca uygun ilaçlama zamanı olarak değerlendirilebilen 3 ayda 1 ilaç verme seçeneğini sadece 6 üreticinin seçmesi, 25 üreticinin ise yılda en az 1 kere köpeğine antiparaziter ilaç uygulaması yörede bu enfeksiyon oranının yüksek olmasının başlıca sebeplerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa enfeksiyon riskinin azaltılmasında doğru zamanda enfeksiyonun kontrol altına alınması büyük önem taşımaktadır¹⁸.

Sonuç olarak üreticilerin önemli bir kısmının (%92.4) kist hidatik'in bulaşma yollarını bilmemesi, köpeklere kistli organların yedirilmesi ve köpeklere antiparaziter ilaç uygulamalarının yetersiz olması nedeniyle yöredeki yetiştiricilerin kistik ekinokokkozis hakkındaki genel bilgi düzeyinin ve korunmaya yönelik faaliyetlerinin yetersiz olduğu kanısına varılmış olup kistik ekinokokkozis'in Kars yöresinde şimdi olduğu gibi gelecekte de önemli bir halk sağlığı sorunu olarak karşımıza çıkacağı söylenebilir. Bu nedenle, bütün köpeklerin düzenli aralıklarla ilaçlanması, kistli organların usulüne uygun olarak imha edilmesi ve paraziter hastalıkların bulaşma ve korunma yollarına ilişkin yetiştiricilerin bilgilendirilmesine yönelik Üniversite- Bakanlık-Sivil toplum kuruluşlarının işbirliğiyle yapılacak eğitim seminerleri ile görsel ve yayınsal faaliyetlere en kısa zamanda başlanması ve bunun düzenli olarak yapılması gerektiği düşünülmektedir.

1) Çiçek H, Çiçek H, Şenkul Ç, Tandoğan M. Paraziter hastalıkların kontrolünde coğrafi bilgi sistemlerinin kullanım olanakları ve hayvan sağlığı ekonomisi açısından önemi. Türkiye Parazitol Derg 2008; 32: 288-294.

2) Ataş AD, Alim A, Ataş M, Oğuzkaya Artan M. Yozgat il merkezinde farklı sosyo-ekonomik bölgelerdeki iki ilköğretim okulunda bağırsak parazitlerinin araştırılması. Türkiye Parazitol Derg 2008; 32: 261-265.

3) Özçelik S, Değerli S, Çeliksöz A, Oğuztürk H. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitoloji laboratuvarına bir yıl içinde başvuran hastalardaki bağırsak parazitlerinin dağılımı. Türkiye Parazitol Derg 2001; 25: 151-154.

4) Doğan N, Akdaş İ, Gitmez F, Ünsal A. Sağlık Yüksekokulu yaz okulu öğrencilerinde paraziter hastalıklar bilgi düzeyi. Kafkas Üniv Vet Fak Derg 2012; 18 (Suppl-A): A71-A75.

5) Özdamar K. SPSS ile Biyoistatistik. 5th Edition, Eskişehir, Türkiye: Kaan Kitabevi, 2001.

6) Altıntaş N. Akdeniz ülkelerinde kistik ekinokokkozisin moleküler epidemiyolojisi. 16. Ulusal Parazitoloji Kongresi; Program ve Özet Kitabı, s.72-74. 1-7 Kasım 2009, Adana- Türkiye.

7) Torgerson PR, Dowling PM, Abo-Shehada MN. Estimating the economic effects of Cystic Echinococcosis. Part 3: Jordan a developing country with lower- middle income. Ann Trop Med Parasitol 2000; 95: 595-603.

8) Torgerson PR. Economic effects of echinococcosis. Acta Trop 2003; 85: 113-118.

9) Demir P, Mor N. Kars belediye mezbahasında kesilen sığırlarda kistik echinococcosis'in yaygınlığı, mevsimsel dağılımı ve ekonomik önemi. Türkiye Parazitol Derg 2011; 35: 185-188.

10) Düzlü Ö, Yıldırım A, Sarıözkan S, İnci A. Kayseri yöresinde üç farklı mezbahada kesilen koyun ve sığırlarda kistik echinococcosis'in ekonomik önemi. Erciyes Üniv Vet Fak Derg 2010; 7: 7-11.

11) Dik B, Cantoray R, Kandemir E. Konya Et ve Balık Kurumu kombinasında kesilen küçük ve büyükbaş hayvanlarda hidatidozun yayılışı ve ekonomik önemi. Türkiye Parazitol Derg 1992; 16: 91-99.

12) Sarıözkan S, Yalçın C. Estimating the production losses due to cystic echinococcosis in ruminants in Turkey. Vet Parasitol 2009; 163: 330-334.

13) Gündoğdu C, Arslan R, Arslan MÖ, Gıcık Y. Erzurum ve çevresinde insanlarda kistik ve alveolar ekinokokkozis olgularının değerlendirilmesi. Türkiye Parazitol Derg 2005; 29: 163-166.

14) Karaman Ü, Miman Ö, Kara M, ve ark. Kars bölgesinde hidatik kist prevalansı. Türkiye Parazitol Derg 2005; 29: 238-240.

15) Gıcık Y, Arslan MÖ, Kara M, Köse M. Kars ilinde kesilen sığır ve koyunlarda kistik ekinokokkozis'in yaygınlığı. Türkiye Parazitol Derg 2004; 28: 136-139.

16) Arslan MÖ, Umur Ş, Erzurum mezbahalarında kesilen koyun ve sığırlarda hidatidozun yayılışı ve ekonomik önemi. Kafkas Üniv Vet Fak Derg 1997; 3: 167-171.

17) Acıöz M, Çeliksöz A, Özçelik S, Değerli S. Prevalence of cyst hydatic in slaughtered cattle between April and May 2005 in Sivas. Türkiye Parazitol Derg 2008; 32: 205-207.

18) Kırcalı Sevimli F, Kozan E, Köse M, Eser M, Çiçek H. Afyonkarahisar il merkezinde yetiştirilen sığırların mide bağırsak nematodları ve mevsimsel dağılımları. Türkiye Parazitol Derg 2007; 31: 51-56.