Suni tohumlama; uygun metot ve tekniklerle erkek damızlıktan alınan spermanın, muayenesi ve kontrolü yapılıp belli işlemlerden geçirildikten sonra, yine uygun metot ve tekniklerle belirli bir zamanda dişi genital kanalına aktarılması işlemidir
1. Hayvanlarda üremeye yardımcı olması amacıyla yapılan ilk suni tohumlama uygulamalarının köpeklerde gerçekleştirilmesine rağmen, köpek spermatozoonlarının dondurma işlemine karşı olumsuz yanıt göstermesi ve bu türün üreme fizyolojisine ve genital kanal anatomisine bağlı bazı problemlerden dolayı 1990’lı yıllara kadar yaygın bir uygulama alanı bulamamıştır
2,3. Bununla birlikte geçen son 30 yıl içerisinde yapılan birçok bilimsel çalışma sayesinde, köpeklerde üreme fizyolojisi ile ilgili bilgiler artmış ve özellikle spermanın dondurulması ile ilgili konularda oldukça başarılı sonuçlar alınmıştır. Damızlık değeri yüksek olan köpeklerden alınan taze spermaların dondurularak özel sperm bankalarında saklanıp bu köpekler öldükten ya da üreme çağlarının en iyi dönemleri bittikten sonra bile spermalarının kullanılabilmesi ve dondurulmuş spermaların gerektiğinde uluslararası transferinin yapılabilmesi, suni tohumlamaya olan ilgiyi artırmıştır. Bunun yanı sıra, suni tohumlamanın erkek ve dişi arasındaki doğrudan temasın önüne geçerek tabii çiftleşmeyle bulaşan bazı hastalıkların yayılmasını önlemesi, ayrıca erkek-dişi antipatisi, cüsse uyumsuzluğu ya da herhangi bir nedene bağlı çiftleşme sorunları olan köpeklerde, tabii çiftleşmeye karşı alternatif bir yöntem olarak önerilmektedir
4,5.
Köpeklerde dişi üreme sisteminin genel yapısı (Şekil 1) diğer türlere benzemekle birlikte, suni tohumlamanın başarılı bir şekilde uygulanabilmesi açısından birkaç önemli nokta dikkat çeker. Köpeklerde pelvis boşluğunun taban kısmında, genellikle orta hat üzerine yerleşmiş olarak bulunan ve oldukça ince ve kıvrımlı bir kanala sahip olan serviksin; ortalama uzunluğu 1–2 cm olup uterovajinal kesişme noktasında vajina tabanından yukarıya doğru 45⁰-90⁰ arasındaki bir açıyla diyagonal olarak bir yerleşim gösterir 7.
Bu birleşme şeklinden dolayı serviks, vajina içerisine doğru merkezi olmayan önemli bir çıkıntı oluşturur. Bu durum serviks ile vajinanın birleşme noktasında kese tarzında derin bir forniks oluşmasına yol açar (Şekil 2). Bu yapı vajinanın en derin yeri olup serviksin alt kısmından kraniyale doğru uzanır. Suni tohumlama sırasında aktarılan taze sperma genellikle bu kısımda toplanır 8.
Köpeklerde vajinanın ortalama uzunluğu 10-14 cm arasında değişmekte olup kraniyal ucu serviks yakınında önemli bir daralma gösterir. Bu yapı anatomik olarak vajinaya “labut” veya “şişe” benzeri bir görünüm kazandırır 10. Diğer taraftan, köpeklerde östrus sırasında vajina mukozasının hipertrofiye olmasına bağlı olarak servikse kadar uzanan, uzunlamasına mukoza dürümleri oluşur 11. Bu sırada bir spekulum yardımıyla vajinal muayene yapılırsa, bu dürümlerin oluşturduğu daralmalar, yalancı bir serviks görünümü vererek yanıltıcı bir sonuç oluşturabilir (Şekil 2) 7.
Genel olarak, köpeklerde vajinanın yapısı ve serviksin pozisyonu dikkate alındığında, suni tohumlama uygulamalarında kullanılan birçok yöntemde, spermanın uterusa nakli oldukça zordur. Bu durum, kullanılan spermanın saklanma şekline göre değişmekle birlikte, yapılan uygulamalar sonrasında elde edilen fertilite oranlarındaki başarıyı sınırlayan en önemli faktörlerden birisi olarak karşımıza çıkmaktadır 11.
KÖPEKLERDE SUNİ TOHUMLAMA YÖNTEMLERİ
Köpeklerde suni tohumlama çalışmaları, tarihsel süreç içerisinde ilk olarak üremeyle ilgili biyolojik olayları öğrenmek amacıyla yapılmaya başlanmıştır. Daha sonraki çalışmalar ise kısırlıkların önlenerek dölveriminin artırılması, venereal hastalıkların önüne geçilmesi, ırklar arasında melezleme çalışmalarının yapılması, yaşlı veya subfertil erkeklerden yararlanılabilmesi ve dondurulmuş spermanın etkin bir şekilde kullanılması yönünde ilerlemiştir. Yapılan suni tohumlama uygulamalarında erkek bir köpekten çeşitli yöntemlerle alınan sperma; taze, soğutulmuş veya dondurulmuş olarak birtakım tekniklerle dişi hayvana nakledilir 12.
Köpeklerde kullanılan başlıca suni tohumlama yöntemleri şunlardır:
1. Basit İntravaginal Tohumlama Yöntemi
Küçük bütçeli klinikler için basit intravaginal tohumlama yöntemi, muhtemelen taze sperma ile gerçekleştirilen en yaygın tekniktir. Bu yöntemde; gerekli hazırlıkların ardından tohumlamayı yapacak kişi, hazırlamış olduğu özel tohumlama kataterinin ucunu vulvanın üst kısmından kranio-dorsal olarak uygulayarak kataterin vajinaya girmesini sağlar. Katater, vajina boyunca mümkün olduğunca ilerletilerek servikse yaklaşılmaya çalışılır. Daha sonra bir enjektöre çekilmiş olan sperma, ilerletilen katater yardımıyla serviksin giriş kısmına yakın bir yere bırakılır 4. Taze sperma ile yüksek fertilite oranları elde edilebilen bu yöntem, dondurulmuş spermanın kullanılabilirliği açısından uygun değildir.
2. Norveç Yöntemi
Cerrahi olmayan transservikal intrauterin tohumlamanın bu yöntemi, ilk olarak 1975 yılında uygulanmıştır 13. Bu yöntemde uzunluğu hayvanın büyüklüğüne göre değişebilen dış kısmı plastik, iç kısmı ise metalden yapılmış özel bir katater (Norveç katateri) kullanılır. Ayakta uygun vaziyette tutulan dişi köpeğe, vajinal yolla özel Norveç katateri uygulandıktan sonra alt abdominal bölgeye elle palpasyon yapılarak karın içinde serviksin pozisyonu belirlenir. Daha sonra dışarıda katateri tutan el yardımıyla katater hareket ettirilerek, kataterin ucundaki küt iğnenin hafif hareketleri ile serviksin açıklığı araştırılır. Bu iğnenin serviksin girişindeki kör keselere temas etmesiyle kataterin ucunun serviksin giriş deliği civarında olduğu belirlenebilir. Dışarıda karın üzerinden serviksi sabitlemiş el yardımıyla serviks kanalının açısı düzeltilirken, diğer elle katater hafif manipülasyonlarla ilerletilmeye çalışılır. Bu şekilde kataterin ucundaki küt iğnenin serviks boyunca ilerletilmesi sağlanarak serviks geçilir. Bunun ardından kataterin pistonu yardımıyla spermanın korpus uteriye bırakılması sağlanır. Bu yöntemde özel ekipmanlara ve ciddi bir pratik tecrübeye ihtiyaç duyulmasının yanında uygulanabilirliği köpek ırkları arasında önemli farklılıklar gösterir. Nitekim büyük yapılı ve kaslı köpeklerde serviksin elle tutulamaması nedeniyle bu yöntemin uygulanması oldukça zordur 12-15.
3. Laparotomik Yöntem
Bu yöntem diğer yöntemlerin aksine operatif bir uygulama gerektiren cerrahi bir tekniktir. Yöntem uygulanmadan 12 saat önce hayvan aç bırakılır. Tohumlanacak hayvan genel anesteziye alınıp bir masa üzerine sırt üstü yatırılır. Karın altı bölgesinin tüyleri kırpılarak bölge antiseptik solüsyonlarla dezenfekte edilip operasyon alanı hazırlanır. Rutin cerrahi hazırlıklardan sonra pubis ile umbilikus arasında linea alba boyunca tam orta hat üzerine 4-6 cm’lik bir kesi atılarak karın boşluğuna girilir. Karın boşluğu içerisinde ovaryumlar ve uterus bulunur. Küçük boyutlu bir intravenöz kateter (Braunüle), korpus uterinin gövde kısmından kornu uterilere doğru 45⁰’lik bir açı oluşturacak şekilde iç boşluğa doğru sokulur. İğnenin uç kısmının boşlukta olduğu kontrol edildikten sonra kornu uterilere doğru ilerletilir. Spermanın yarısı; kornulardan birinin içine, kalan kısmı da diğer kornu uteriye yavaşça enjekte edilir 12,16. İşlemin ardından uterus, karın boşluğuna uygun bir şekilde yerleştirilip peritonal boşluğa antibiyotikler verilerek operasyon bölgesi tekniğine uygun olarak kapatılır.
Dişi köpekte laparotomik yöntemle yapılan suni tohumlama uygulamalarında yeterli gebelik oranları elde edilebilmesine rağmen, yöntemin genel anestezi ve cerrahi işlem gerektirmesinden dolayı saha şartlarında rutin olarak kullanılabilirliği oldukça sınırlıdır. Köpeklerde suni tohumlamanın bu operatif yöntemine genellikle bazı özel şartlarda veya benzer bir operatif uygulama sırasında hayvanın kızgınlıkta olması gibi sebeplerle başvurulabilir 12.
4. Transservikal Endoskopik Tohumlama Yöntemi
Yeni Zelanda Yöntemi olarak ta isimlendirilen endoskop destekli transservikal tohumlama yöntemi, özel bir endoskopik görüntüleme sistemi yardımıyla suni tohumlama kataterinin vajina boyunca ilerletilip serviksin geçilmesini sağlayarak dondurulmuş spermanın uterusa nakledilmesini sağlayan oldukça gelişmiş ve modern bir tekniktir. Belirli bir pratik deneyim ve bazı özel ekipmanlara gereksinim duyulmasına rağmen, fertilite sonuçları açısından oldukça başarılı bir yöntem olup farklı ağırlık, büyüklük ve mizaca sahip dişi köpeklerde başarılı sonuçlar elde edilmiştir 11,17.
Dişi köpeklerin endoskopik görüntüleme altında ilk intrauterin tohumlanması; Wilson 18 tarafından 29-30 cm uzunluğunda, 7.67 mm’lik bir dış kılıf ile 4 mm çapında 25⁰’lik eğik bir görüntüleme açısına sahip paslanmaz çelikten sert bir endoskop kullanılarak gerçekleştirilmiştir.
Endoskopik vajinoskopi, esnek veya sert endoskoplarla yapılabilir. Sert endoskopların çeşitli boyları mevcuttur. Küçük ebatlı endoskopları idare etmek daha kolay olmasına rağmen, servikse ulaşmak büyük cüsseli köpeklerde güçleşebilir. Bu nedenle değişik boylarının el altında olması önerilir. Dış kılıfı 4.83 mm'lik olan 2.7 mm çaplı endoskobun uzunluğu 18 cm olup bu endoskop, genellikle 10 kg'dan daha hafif köpeklerin suni tohumlanması sırasında kullanılır. Transservikal suni tohumlama büyük ırk köpeklerde yapılacaksa; dış kılıfı 7.33 mm'lik olan 3.5 mm çaplı daha uzun (36.5 cm) bir endoskobun kullanılması önerilir. Eğer sınırlı bütçe nedeniyle sadece tek bir endoskop alınabilecekse, 5.67 mm'lik dış kılıfı olan 4 mm çaplı ve 32 cm uzunluğunda olanların alınması tavsiye edilmektedir 19.
Endoskopik tohumlama işlemine başlamadan önce hayvan ayakta uygun bir şekilde kontrol altına alınır. Bu esnada endoskopiyi uygulayacak kişi, aletin ekipmanlarını birleştirir (Şekil 3).
Uygulamaya hazır hale getirilen endoskobun ucuna; vulvadan içeri sokulmadan önce, uygun bir kayganlaştırıcı sürülür. Uygulama sırasında endoskobun ucu, klitorise değdirilmeden köpeğin omurgasına doğru uygun bir açıyla yönlendirilir (Şekil 4).
Büyütmek İçin Tıklayın |
Şekil 4: Vestibül ile vajinanın birleşme açısı dikkate alınarak endoskobun uygulanışını gösteren diyagram 11 |
İçeri girildiğinde endoskobun irrigasyon deliği açılarak vestibül steril, ılık ve izotonik sıvılarla (örneğin; serum fizyolojik vb.) gerginleştirilir. Bu amaçla farklı endoskop modellerinde bulunan çeşitli aparatlar sayesinde vestibülü gerginleştirmek için karbondioksit de kullanılabilir. Verilen sıvı ya da havanın dolma hızı, vajina ne kadar gerilmek isteniyorsa o ölçüde ayarlanabilir 14,19.
Hayvana uygulanan endoskop, vajinal boşluğun merkezine doğru yerleştirilerek izlenen görüntü yardımıyla serviksin dış deliği belirleninceye kadar vajinanın kranial kısmına kadar ilerletilir. Vajina boyunca endoskop, yavaşça ve sadece geçtiği yol video ekranında görülürken ilerletilmelidir. Bu sayede vajinanın beklenmedik bir travmaya maruz kalması önlenir 19 Endoskopik görüntü vasıtasıyla serviks kanalının girişi belirlendikten sonra aletin özel kanalından ilerletilen esnek tohumlama kateteri kranio-dorsal olarak servikal kanalın dış açıklığından içeriye sokulur 14,20.
Servikse geçiş sırasında endoskobun açısı, genellikle servikal kanala hemen hemen dik açılıdır. Bu nedenle kateterin ucu servikal delikte olduğunda, kateterizasyonunu kolaylaştırmak için yaklaşım açısı değiştirilmelidir. Bu pozisyon, endoskobun kameralı ucu daha yatay bir konuma indirilerek gerçekleştirilir (Şekil 5) 11.
Uygulanan hafif manipülasyonlarla kataterin ucu servikal açıklıktan içeriye girip ilerletilerek uterus içerisine ulaşılır. Bu aşamadan sonra hazırlanan sperma, katater aracılığı ile uterusun içerisine nakledilir (Şekil 6). İntrauterin sperma boşaltımından sonra kataterle birlikte endoskop çıkartılır. Ardından dişi köpeğin arka kısmı havaya kaldırılıp bir süre bu pozisyonda tutularak spermanın geriye doğru akması önlenir. Uygulama sırasında genellikle herhangi bir sedatif verilmesi gerekmez 12,14.
Büyütmek İçin Tıklayın |
Şekil 6: Endoskopik görüntü eşliğinde serviksin dış deliğinden yönlendirilen katater yardımıyla spermanın uterusa nakledilmesi 21 |
Uygulanan bu yöntemde, kateterin uterusa girişinin görsel olarak kontrol edilebilmesi, oldukça önemli bir avantaj sağlar. Bu sayede sperma bırakma anının gözlemlenebilmesi ve sperma geri akışının olmadığının kontrol edilebilmesi mümkündür. Ayrıca dişide uterusa bağlı bir infertiliteden şüphelenildiğinde, uterustan örnekleme yapmaya da imkân tanır 22. Diğer taraftan, dondurulmuş spermanın intrauterin olarak verildiği bu teknik kullanılarak yapılan suni tohumlama uygulamalarından elde edilen fertilite sonuçlarının oldukça tatmin edici olduğu görülmektedir. Özellikle bu yöntemle, tek bir dozda dondurulmuş spermayla tohumlama yaparak yüksek gebelik oranı (%71) ve yavru sayısı (ortalama 5.5 yavru) elde edilebilmektedir 23.
Yaptığı bir çalışmada dondurulmuş sperma kullanan Wilson 18, 7 adet dişi köpekte sırasıyla gebelik oranını %85 (6/7) ve her bir doğum başına yavru sayısını 7.8 yavru olarak bildirmiştir. Farklı bir çalışmada ise Niżański 23, 34 adet dişi köpekte dondurulmuş sperma kullanarak yavrulama oranlarını endoskopik teknikle %68.7 ve vajinal tohumlama ile %27.8 olarak bildirmiştir.
Farklı tohumlama yöntemleri kullanılarak yapılan bir çalışmada 24; ortalama 100 milyon normal morfolojili motil sperm içeren sperma ile yapılan suni tohumlama uygulamalarında en yüksek gebelik oranının, endoskopik transservikal tohumlama yöntemi uygulanan grupta olduğu (38/49; %78) belirlenmiştir.
2009 ile 2011 yılları arasında gerçekleştirilen retrospektif başka bir klinik çalışmada ise 24; dondurulmuş köpek spermasıyla yapılan 78 adet endoskopik transservikal tohumlama ve 40 adet laparotomik tohumlamanın sonuçları karşılaştırıldığında, endoskopik transservikal tohumlama grubundaki gebelik oranının (%65) laparotomik tohumlama grubundaki gebelik oranına (%45) göre önemli derecede (P<0.05) daha fazla olduğu belirlenmiştir. Bu çalışmanın bir diğer sonucu olarak; laparotomik tohumlama grubunda operasyon esnasında anestezi kaynaklı bradikardi, operasyon sonrası ciddi ağrı, abdominal kesi üzerinde seroma oluşumu ve yara iyileşmesinin gecikmesi gibi bir takım komplikasyonların görüldüğü, endoskopik transservikal tohumlama grubunda ise tohumlama sonrası herhangi bir komplikasyonun görülmediği bildirilmiştir.
)
)
)
)
)
)
